1992թ. ԱՄԱՌԱՅԻՆ ՌԱԶՄԱՐՇԱՎԻ ԴԱՍԵՐԸ

ԼՂՀ Ինքնապաշտպանության ուժերի (ԻՊՈՒ) համար թերևս ամենածանր ժամանակաշրջանի՝ 1992թ. ամառային ռազմարշավի վերաբերյալ մեր ուսումնասիրություններում անդրադարձել ենք Շահումյանի շրջանի անկման և Մարտակերտի շրջանի ծանր կացության հիմնահարցերին։
Դրանց վեր­հան­ման տե­սան­կյու­նից կարևոր նշա­նա­կու­թյուն են ստա­նում 1992թ. ռազ­մար­շա­վի հիմ­նա­հար­ցե­րի վե­րա­բե­րյալ Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տա­րի`Ար­կա­դի Տեր-Թադևո­սյա­նի գնա­հա­տա­կան­նե­րը։ Ըստ նրա՝ «Ադր­բե­ջա­նը ձեռք­ բե­րե­լով նախ­կին խոր­հր­դա­յին 4-րդ բա­նա­կի չորս դի­վի­զիա­նե­րի և Կաս­պյան նա­վա­տոր­մի սպա­ռա­զի­նու­թյու­նը՝ հու­նի­սի 12-ին անս­պա­սե­լիո­րեն լայ­նա­ծա­վալ հար­ձակ­ման ան­ցավ ռազ­մա­ճա­կա­տի ամ­բողջ եր­կայն­քով։ Հա­կա­ռա­կոր­դը գլ­խա­վո­րա­պես հար­ված­ներ էր հասց­նում Շա­հու­մյա­նի, Մար­տա­կեր­տի և Աս­կե­րա­նի ուղ­ղու­թյուն­նե­րով։ Հար­ձակ­վող զոր­քե­րի ա­ռա­ջին շար­քե­րում ըն­թա­նում էին տան­կե­րը՝ Ադր­բե­ջա­նի ՊՆ-ի վար­ձած նախ­կին խոր­հր­դա­յին 23-րդ դի­վի­զիա­յի փոր­ձա­ռու անձ­նա­կազ­մե­րով»։
Ինչ­պես ար­խի­վա­յին փաս­տաթղ­թերն են վկա­յում՝ հա­կա­ռա­կոր­դի հար­ձա­կումն այն­քան էլ հան­կար­ծա­կի չէր։ Ի­ՊՈՒ հրա­մա­նա­տա­րի հու­նի­սի 8-ի հա­ղոր­դագ­րու­թյու­նում ծա­նուց­վում էր. «Վեր­ջին եր­կու օ­րե­րի ըն­թաց­քում նկատ­վել են հա­կա­ռա­կոր­դի զրա­հա­տեխ­նի­կա­յի հապշ­տապ կու­տա­կում­ներ բո­լոր ուղ­ղու­թյուն­նե­րում՝ Միր-Բա­շի­րի կող­մե­րում՝ Մա­րա­ղա­յի ուղ­ղու­թյամբ՝ 8 տանկ, 10 ՀՄՄ-2, «Գրադ» կա­յանք, Փափ­րա­վեն­դում՝ Մար­տա­կեր­տի ուղ­ղու­թյամբ՝ 4 միա­վոր, Աս­կե­րա­նի ուղ­ղու­թյու­նում՝ 12 միա­վոր, Ա­մի­րան­լար-Կու­րո­պատ­կի­նո հատ­վա­ծում՝ 10 միա­վոր, Կար­միր շու­կա­յի ուղ­ղու­թյու­նում՝ 3 միա­վոր, Հադ­րու­թի ուղ­ղու­թյու­նում՝ 4 միա­վոր զրա­հա­տեխ­նի­կա, ա­վե­լի վաղ զրա­հա­տեխ­նի­կա­յի կու­տա­կում­ներ են նկատ­վել Կու­բաթ­լիի (Ո­րո­տան) շր­ջա­նում՝ մի­ջանց­քի ուղ­ղու­թյամբ»։ Կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ Շա­հու­մյա­նի ուղ­ղու­թյու­նում հա­կա­ռա­կոր­դի ու­ժե­րի կու­տա­կում­նե­րի վե­րա­բե­րյալ տե­ղի հրա­մա­նա­տա­րու­թյունն ան­մի­ջա­պես է զե­կու­ցել ՀՀ ՊՆ-ին։
Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տա­րը այդ շր­ջա­նի ու­ժերն ու մի­ջոց­նե­րը ներ­կա­յաց­նում է հետևյալ կերպ. «Շա­հու­մյա­նի շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյունն ի­րա­կա­նաց­նում էին տե­ղա­ցի աշ­խար­հա­զո­րա­յին­նե­րը, Հա­յաս­տա­նից՝ «Տիգ­րան Մեծ» կա­մա­վո­րա­կան ջո­կա­տը և Հա­տուկ գն­դի հեր­թա­փո­խա­յին վաշ­տը՝ ընդ­հա­նուր թվով մո­տա­վո­րա­պես 500 հո­գի։ Շր­ջա­նի պահ­պա­նու­թյու­նը հա­մա­կար­գում էր «Հյու­սի­սա­յին կո­մի­տեն», ո­րը ղե­կա­վա­րում էր Շա­հեն Մեղ­րյա­նը»։
Գե­նե­րալ-մա­յոր Ա. Տեր-Թադևո­սյա­նը Շա­հու­մյա­նի շր­ջա­նում ան­հա­ջո­ղու­թյուն­նե­րը պայ­մա­նա­վո­րում էր պաշտ­պա­նու­թյան գծում ա­ռա­ջա­ցած ճեղք­ված­քով. «Հա­կա­ռա­կոր­դի գրո­հի սկզ­բից Ղա­րա­չի­նա­րի ուղ­ղու­թյու­նը պաշտ­պա­նող հայ­կա­կան զոր­քե­րը լուրջ դի­մադ­րու­թյուն ցույց չտ­վե­ցին և նա­հան­ջե­ցին։ Դա խարխ­լեց շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան ամ­բողջ հա­մա­կար­գը, ինչն էլ հնա­րա­վո­րու­թյուն տվեց հա­կա­ռա­կոր­դին ա­րագ գրա­վել Շա­հու­մյա­նը և ըն­դա­մե­նը եր­կու օ­րում՝ նաև հա­մա­նուն շր­ջանն ամ­բող­ջու­թյամբ»։
Շա­հու­մյա­նի շր­ջա­նի հետ կապ­ված մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րում կարևոր ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն էր պար­տի­զա­նա­կան պա­տե­րազ­մի ծա­վա­լու­մը բռ­նա­զավթ­ված տա­րած­քում, ին­չի մա­սին նախ հայ­տա­րա­րել էին շր­ջա­նի ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թյան հրա­մա­նա­տար­նե­րը, ա­պա ԼՂՀ ԳԽ նա­խա­գա­հու­թյու­նը։

Ինչ վե­րա­բե­րում էր Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նին, ա­պա այս­տեղ ևս ու­ժե­րի ու մի­ջոց­նե­րի քա­նակն ան­բա­վա­րար էր։ Ըստ Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տա­րի՝ «Հու­նի­սի 15-ին հա­կա­ռա­կորդն սկ­սեց գրո­հը Մար­տա­կեր­տի ուղ­ղու­թյամբ։ Այդ ժա­մա­նակ շր­ջա­նը պաշտ­պա­նում էին մի քա­նի ջո­կատ­ներ, ընդ­հա­նուր առ­մամբ՝ 1136 մարդ, ո­րոնք բաշխ­ված էին ե­րեք հիմ­նա­կան ուղ­ղու­թյուն­նե­րով՝ 383 մար­տիկ՝ արևմտյան (Քար­վա­ճա­ռի), 371-ը՝ հյու­սի­սարևե­լյան և 382-ը՝ հա­րա­վարևմտյան ուղ­ղու­թյուն­նե­րով։ Հայ­կա­կան ջո­կատ­ներն ու­նեին 6 տանկ, 4 ՀՄՄ, 1 զրա­հա­մե­քե­նա։ Ընդ ո­րում՝ տան­կա­յին փոր­ձա­ռու անձ­նա­կազ­մերն ըն­դա­մե­նը ե­րեքն էին, ո­րոնց շու­տով միա­ցան ևս եր­կու­սը։ Հա­կա­տան­կա­յին զեն­քե­րից կար «Ֆա­գոտ» տե­սա­կի չորս հա­կա­տան­կա­յին կա­ռա­վա­րե­լի հր­թիռ (ՀԿՀ), ինչ­պես նաև ձեռ­քի և հաս­տո­ցա­յին նռ­նա­կա­նետ­եր։ Հրե­տա­նին ներ­կա­յաց­ված էր ե­րեք Դ-30 հաու­բից­նե­րով և ԿՍ-19 եր­կու թն­դա­նոթ­նե­րով»։
Ստեղծ­վել էր վտան­գա­վոր ի­րա­վի­ճակ, ո­րը գե­նե­րալ-մա­յոր Ա. Տեր-Թադևո­սյա­նը գնա­հա­տում է այս­պես. «Հու­նի­սի 17-ին զոհ­վե­ցին Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյան պա­տաս­խա­նա­տու Վա­գիֆ Գալս­տյա­նը և Հա­տուկ գն­դի հրա­մա­նա­տար Վլա­դի­միր Կա­րա­պե­տյա­նը։ Այդ ըն­թաց­քում շր­ջա­նը պաշտ­պա­նող ջո­կատ­նե­րում ծանր բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան վի­ճակ էր տի­րում։ Դա բա­ցատր­վում էր հետևյալ հան­գա­մանք­նե­րով. հայ­կա­կան ջո­կատ­ներն ա­ռա­ջին ան­գամ էին են­թարկ­վում հա­կա­ռա­կոր­դի այդ­քան հզոր հար­ձակ­ման, ո­րի ար­դյուն­քում հա­մե­մա­տա­բար մեծ կո­րուստ­ներ էին կրում։ Նրանց վրա ծանր ազ­դե­ցու­թյուն էր գոր­ծել հա­կա­ռա­կոր­դի կող­մից Շա­հու­մյա­նի շր­ջա­նի գրա­վու­մը և շա­հու­մյան­ցի փախս­տա­կան­նե­րի վի­ճա­կը, ո­րոնք Մար­տա­կեր­տով շարժ­վում էին դե­պի Ստե­փա­նա­կերտ»։
Նման ի­րա­վի­ճա­կում Ի­ՊՈՒ հրա­մա­նա­տա­րը ո­րո­շում է ան­ձամբ ղե­կա­վա­րել Մար­տա­կեր­տի ռազ­մա­ճա­կա­տը. «Հաշ­վի առ­նե­լով ստեղծ­ված ի­րա­վի­ճա­կի ողջ ծան­րու­թյու­նը՝ հու­նի­սի 18-ին ես մեկ­նե­ցի Մար­տա­կերտ՝ շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյու­նը կազ­մա­կեր­պե­լու հա­մար։ Շու­տով Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյու­նը հա­մա­կար­գե­լու նպա­տա­կով չորս սպա­նե­րի հետ միա­սին այս­տեղ ժա­մա­նեց նաև գե­նե­րալ-մա­յոր Ար­տուշ Հա­րու­թյու­նյա­նը։ Փոր­ձա­ռու կադ­րա­յին սպա­նե­րի ժա­մա­նու­մը հնա­րա­վո­րու­թյուն տվեց նշա­նա­կա­լի կեր­պով բա­րե­լա­վել դաշ­տա­յին շտա­բի աշ­խա­տան­քը և վս­տա­հու­թյուն հա­ղոր­դեց ջո­կատ­նե­րի հրա­մա­նա­տար­նե­րին»։

Ներ­կա­յաց­նե­լով Մար­տա­կեր­տի ռազ­մա­ճա­կա­տում օ­պե­րա­տիվ-մար­տա­վա­րա­կան ի­րադ­րու­թյու­նը՝ գե­նե­րալ-մա­յոր Ա. Տեր-Թադևո­սյանն ա­ռանձ­նաց­րել է հետևյալ յու­րա­հա­տուկ կող­մե­րը. «Հա­կա­ռա­կոր­դը, գի­տակ­ցե­լով իր գե­րա­զան­ցու­թյու­նը կեն­դա­նի ու­ժի և մի­ջոց­նե­րի հար­ցում, հա­մա­ռո­րեն փոր­ձում էր ճեղ­քել ռազ­մա­ճա­կա­տը՝ այդ նպա­տա­կով օգ­տա­գոր­ծե­լով փոր­ձա­ռու վարձ­կան անձ­նա­կազ­մեր ու­նե­ցող զրա­հա­տեխ­նի­կան»։
Զրա­հա­տան­կա­յին ու­ժե­րով ճեղ­քում­նե­րի մար­տա­վա­րու­թյու­նից բա­ցի՝ հա­կա­ռա­կոր­դը լայ­նո­րեն օգտ­վում էր իր օ­դա­յին գե­րա­կա­յու­թյու­նից։ Այդ և, մաս­նա­վո­րա­պես, օ­դու­ժի մար­տա­վա­րու­թյան մա­սին Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տա­րը գրում է. «Հա­կա­ռա­կոր­դի գրո­հին ա­ջակ­ցում էր ա­վիա­ցիան։ Ռազ­մա­կան ինք­նա­թիռ­նե­րի և ուղ­ղա­թիռ­նե­րի անձ­նա­կազ­մե­րը նույն­պես կազմ­ված էին հմուտ վարձ­կան-օ­դա­չու­նե­րից։ Իսկ մենք Մար­տա­կեր­տի ուղ­ղու­թյու­նում ՀՕՊ մի­ջոց­նե­րից ու­նեինք մի քա­նի «Ստ­րե­լա 2Ծ» շար­ժա­կան զե­նի­թահր­թի­ռա­յին հա­մա­լիր­ներ և ե­րեք «ԶՈՒ-23-2» զե­նի­թա­յին կա­յանք­ներ, ո­րոնք չէին կա­րող էա­կան վնաս հասց­նել հա­կա­ռա­կոր­դի օ­դու­ժին։ Հայ­կա­կան դիր­քե­րի վրա օ­դա­յին գրո­հի ժա­մա­նակ հա­կա­ռա­կոր­դը, որ­պես կա­նոն, օգ­տա­գոր­ծում էր մի զույգ ՍՈՒ-25 գրո­հա­յին ինք­նա­թիռ, ո­րին, դար­ձյալ զույ­գե­րով, հետևում էին Լ-29 ու­սում­նա­մար­տա­կան ինք­նա­թիռ­նե­րը կամ Մի-24 հար­վա­ծա­յին ուղ­ղա­թիռ­նե­րը»։
Ռազ­մա­ճա­կա­տի պաշտ­պա­նու­թյա­նը խան­գա­րող գոր­ծոն­նե­րից Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տարն ա­ռանձ­նաց­րել է հետևյալ հան­գա­մանք­նե­րը. «Թեև հա­կա­ռա­կոր­դը նշա­նա­կա­լիո­րեն գե­րա­զան­ցում էր կեն­դա­նի ու­ժի և զրա­հա­տեխ­նի­կա­յի հար­ցում, ինչ­պես նաև լիա­կա­տար տի­րա­պե­տում էր օ­դում, հայ­կա­կան ջո­կատ­նե­րը 19 օր դի­մա­կա­յե­ցին հա­կա­ռա­կոր­դի կա­տա­ղի հար­ձակ­մա­նը։ Սա­կայն կո­րուստ­ներ կրե­լով, այդ թվում՝ նաև հրա­մա­նա­տա­րա­կան կազ­մից, սկ­սե­ցին ա­ռանց հրա­մա­նի, մե­կը մյու­սի հետևից թող­նել մար­տա­կան դիր­քե­րը։ 1992թ. հու­լի­սի 4-ի դրու­թյամբ Մար­տա­կեր­տը պաշտ­պա­նում էին ըն­դա­մե­նը 42 հո­գի ընդ­հա­նուր թվա­կազ­մով ե­րեք փոքր ջո­կատ­ներ, ո­րոնք այլևս ի վի­ճա­կի չէին դի­մա­կա­յել հա­կա­ռա­կոր­դի ճնշ­մա­նը»։ Հա­կա­ռա­կոր­դի հա­ջո­ղու­թյու­նը զար­գաց­նե­լու հա­մար վճ­ռո­րոշ նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցավ 1992թ. օ­գոս­տո­սի 6-ին և 12-ին Քար­վա­ճա­ռից ձեռ­նար­կած հար­ձա­կու­մը։
Շա­հու­մյա­նի և Մար­տա­կեր­տի շր­ջան­նե­րում պաշտ­պա­նու­թյան ձա­խո­ղում­նե­րի պատ­ճառ­նե­րը մի շարք տե­սան­կյուն­նե­րից դի­տար­կել ենք մեր ու­սում­նա­սի­րու­թյուն­նե­րում։ Մեր թե­մա­յի շր­ջա­նակ­նե­րում ա­ռանձ­նա­կի կարևո­րու­թյուն են ներ­կա­յաց­նում ռազ­մա­կան բնույ­թի օ­բյեկ­տիվ ու սու­բյեկ­տիվ պատ­ճառ­նե­րը, ո­րոնց վերս­տին անդ­րա­դառ­նա­լը պա­հանջ­ված է մա­նա­վանդ 2020թ. սեպ­տեմ­բե­րի 27-ին ադր­բե­ջա­նա­թուր­քա­կան զավ­թիչ­նե­րի ու մի­ջազ­գա­յին ա­հա­բե­կիչ­նե­րի հա­մա­տեղ ագ­րե­սիա­յի ա­ղե­տա­լի հետևանք­նե­րի հա­մա­պատ­կե­րում։

Շարունակությունը՝
հաջորդ համարում։

Մհեր ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
«Կաճառ» գիտական կենտրոնի ղեկավար, պ. գ. թ. , դոցենտ