1992թ. Ա­ՄԱ­ՌԱ­ՅԻՆ ՌԱԶ­ՄԱՐ­ՇԱ­ՎԻ ԴԱ­ՍԵ­ՐԸ

(Սկիզ­բը՝ «ԱԱ» 22)

Պետք է խոս­տո­վա­նել, որ հու­նի­սի 12-ի (1992թ.) ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը հա­կա­ռա­կոր­դը կազ­մա­կեր­պել ու անց­կաց­րել է հիմ­նա­վոր և գրա­գետ։ Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նի Թա­լիշ, Մա­րա­ղա, Չայ­լու գյու­ղե­րի ին­տեն­սիվ հր­թի­ռահ­րե­տա­կո­ծու­թյուն­նե­րով և Կի­չան-Խա­չե­նա­գե­տի կա­մուրջ ռազ­մա­վա­րա­կան գծով ձեռ­նարկ­ված հար­ձակ­մամբ Շա­հու­մյա­նի շր­ջա­նը լրի­վու­թյամբ մե­կու­սաց­վեց Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նից, իսկ Մար­տա­կերտն էլ՝ Ստե­փա­նա­կեր­տից։ Աս­կե­րա­նի ռազ­մա­վա­րա­կան ուղ­ղու­թյամբ հար­ձա­կու­մը և Սառ­նաղ­բյուր, Վա­րա­զա­բուն, Վար­դա­ձոր, Նա­խիջևա­նիկ ու Դահ­րազ գյու­ղե­րի զավ­թու­մը ան­մի­ջա­կան սպառ­նա­լիք էին ստեղ­ծել մայ­րա­քա­ղա­քի՝ Ստե­փա­նա­կեր­տի հա­մար, բնա­կա­նա­բար, գրա­վե­լով Ի­ՊՈՒ հրա­մա­նա­տա­րու­թյան ու­շադ­րու­թյու­նը։ Ուս­տի, ե­րիցս սխալ­վում են նրանք, ով­քեր պն­դում են, թե ռազ­մա­կան օգ­նու­թյու­նը դի­տա­վո­րյալ չի հասց­վել Շա­հու­մյա­նի պաշտ­պան­նե­րին։ Շու­տա­փույթ ռազ­մա­կան օգ­նու­թյուն ակն­կա­լե­լը, կար­ծում ենք, որ ա­նի­րա­կան էր ոչ միայն տեխ­նի­կա­կան (հե­ռա­վո­րու­թյան, կարճ ժամ­կե­տում այդ ա­ռա­քու­մը կազ­մա­կեր­պե­լու անհ­նա­րի­նու­թյան հաշ­վառ­մամբ), այլև, ընդ­հան­րա­պես, հա­սու­նա­ցող ներ­քա­ղա­քա­կան ճգ­նա­ժա­մի պատ­ճառ­նե­րով։ Քա­ղա­քա­կան եր­կատ­վա­ծու­թյու­նը պետք է որ խան­գա­րեր ա­րագ ու ճիշտ կողմ­նո­րոշ­վե­լուն։ Դժ­կա­մու­թյուն ե­թե կար էլ, ա­պա չպետք է ա­մեն ինչ պայ­մա­նա­վո­րել դրա­նով։
Ինչ վե­րա­բե­րում է ԼՂՀ Ի­ՊՈՒ շտա­բի կող­մից անհ­րա­ժեշտ օգ­նու­թյու­նը չհասց­նե­լու խնդ­րին, ա­պա հա­նուն ճշ­մար­տու­թյան պետք է ա­սել, որ նման հնա­րա­վո­րու­թյուն, ընդ­հան­րա­պես, չկար, քան­զի առ­կա սուղ պա­շար­նե­րը բաշխ­վել էին շր­ջան­նե­րին կամ տրա­մադր­վել ռազ­մա­ճա­կա­տի ա­մե­նավ­տան­գա­վոր տե­ղա­մա­սե­րին։ Ի դեպ, մի ու­շագ­րավ հա­ղոր­դագ­րու­թյուն գա­լիս է հաս­տա­տե­լու այդ միտ­քը։ Այս­պես, 1992թ. հու­նի­սի 11-ի ժա­մը 00։25-ին Շա­հու­մյա­նից Շ. Մեղ­րյա­նը դի­մեց Ա. Տեր-Թադևո­սյա­նին ու Ս. Սագ­սյա­նին. ՙԽնդր­վում է հայտ­նել ռազ­մա­գոր­ծո­ղու­թյան ժա­մա­նակ տեխ­նի­կա­յով ա­ջակ­ցե­լու հնա­րա­վո­րու­թյան մա­սին՚։ Ժա­մը 00.30-ին տր­վում է պա­տաս­խա­նը. ՙՇա­հու­մյան։ Շա­հե­նին։ Ամ­բողջ տեխ­նի­կան օ­ժան­դա­կե­լու նպա­տա­կով ու­ղարկ­ված ու ներգ­րավ­ված է շր­ջան­նե­րում, պաշտ­պա­նա­կան տե­ղա­մա­սե­րում։ Տեխ­նի­կա­յով օգ­նե­լու հնա­րա­վո­րու­թյուն չկա։ Ար­կա­դի՚։
Երբ խոսք է գնում ինչ-որ խոս­տաց­ված, բայց չու­ղարկ­ված տան­կե­րի մա­սին, ա­պա պարզ չկա­մու­թյան կող­քին հարկ է դնել նաև այդ տեխ­նի­կան շա­հա­գոր­ծե­լու ըն­դու­նակ մաս­նա­գետ­նե­րի առ­կա­յու­թյան գոր­ծո­նը։ Այն փաս­տը, որ հու­նի­սի 15-ից սկ­սած զին­կո­մի­սա­րիատ­ներ էին հրա­վիր­վում ռազ­մա­կան տեխ­նի­կա­յի, հատ­կա­պես տան­կե­րի մաս­նա­գետ­ներ, վկա­յում է տեխ­նի­կա­յին տի­րա­պե­տող­նե­րի սուր պա­հան­ջար­կի մա­սին։
Հարկ է նշել, որ տա­րան­ջատ ջո­կատ­նե­րով ու թույլ զին­վա­ծու­թյամբ դժ­վար էր կա­սեց­նել բա­նա­կա­յին մե­ծա­ծա­վալ օ­պե­րա­ցիան, հա­մա­զո­րա­յին մար­տի բո­լոր կա­նոն­նե­րով ա­ռաջ­նորդ­վող և ժա­մա­նա­կա­կից զեն­քե­րով ու զին­տեխ­նի­կա­յով հա­գեց­ված զոր­քին։
Կա­նո­նա­վոր բա­նա­կի, միաս­նա­կան հրա­մա­նա­տա­րու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյու­նը, նա­մա­նա­վանդ՝ Մար­տա­կեր­տում, ու­նե­ցան ի­րենց ա­ղե­տա­լի, ող­բեր­գա­կան հետևանք­նե­րը։
Շ. Մեղ­րյա­նին մե­ղադ­րել դա­վա­ճա­նու­թյան մեջ՝ ան­հե­թե­թու­թյուն է։ Ինչ խոսք, որ­պես շր­ջա­նի հրա­մա­նա­տար, նա էր պա­տաս­խա­նա­տու պաշտ­պա­նու­թյան, բնակ­չու­թյան անվ­տան­գու­թյան ուղ­ղու­թյամբ մի­ջոց­ներ ձեռ­նար­կե­լու, ի­րադ­րու­թյան սր­ման վե­րա­բե­րյալ վե­րա­դա­սին զե­կու­ցե­լու հա­մար։ Մի քա­նի հե­ղի­նակ­նե­րի այն պն­դու­մը, թե ագ­րե­սիա­յի նա­խօ­րեին հե­տա­խու­զու­թյու­նը ոչ մի ար­տա­սո­վոր շար­ժում ու փո­փո­խու­թյուն հա­կա­ռա­կոր­դի դա­սա­վո­րու­թյան ա­ռաջ­նագ­ծում չի նկա­տել, առն­վազն տա­րօ­րի­նակ է։ Դա այն դեպ­քում, որ ար­դեն իսկ հու­նի­սի 8-ին Ի­ՊՈՒ ղե­կա­վա­րու­թյու­նը հա­ղոր­դում էր Միր-Բա­շի­րում, Փափ­րա­վեն­դում և այ­լուր թշ­նա­մա­կան ու­ժե­րի կու­տակ­ման մա­սին։ Ճա­կա­տագ­րա­կան թե­րա­ցումն այն էր, որ հե­տա­խու­զու­թյու­նը բա­վա­րար­վեց սոսկ Գե­տա­շե­նի են­թաշր­ջա­նում առ­կա հա­կա­ռա­կոր­դի կեն­դա­նի ու­ժի ու մի­ջոց­նե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյուն­ներ ստա­նա­լով։
Ի դեպ, խո­սե­լով շր­ջա­նի Ի­ՊՈՒ հրա­մա­նա­տա­րու­թյան և Շ. Մեղ­րյա­նի թե­րա­ցում­նե­րի մա­սին, հարկ է ան­պայ­ման ըն­դգ­ծել, որ շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյու­նը սկս­վում ու վեր­ջա­նում էր սահ­մա­նագ­ծով։ Երկ­րորդ և եր­րորդ գիծ, որ­պես այդ­պի­սին, չկար։ Այ­նինչ, պաշտ­պա­նա­կան բնա­գիծ պետք է ու­նե­նար յու­րա­քան­չյուր բնա­կա­վայր՝ վե­րած­վե­լով ամ­րաց­ված շր­ջա­նի կամ ամ­րա­կե­տի, այ­սինքն՝ հան­դի­սա­նա­լով դի­մադ­րու­թյան օ­ջախ։ Շա­հու­մյա­նում դի­մադ­րու­թյան կազ­մա­կերպ­ման դժ­վա­րու­թյուն­նե­րից կա­րե­լի է հա­մա­րել զանգ­վա­ծա­բար դուրս ե­կող (տե­ղա­հան­վող) բնակ­չու­թյան գոր­ծո­նը ու նրա անվ­տան­գու­թյան, հնա­րա­վո­րինս քիչ կո­րուստ­նե­րով դուրս բե­րե­լու մտա­հո­գու­թյու­նը, ին­չը, բնա­կա­նա­բար, կաթ­վա­ծա­հար էր ա­րել շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյու­նը։ Հա­կա­ռա­կոր­դը նպա­տա­կա­յին, հետևո­ղա­կա­նո­րեն և անխ­նա հրե­տա­կո­ծում կամ ռմ­բա­կո­ծում էր ոչ միայն խա­ղաղ բնա­կա­վայ­րե­րը, այլ նաև փախս­տա­կան­նե­րի կու­տակ­ման, ժա­մա­նա­կա­վոր կան­գա­ռի վայ­րե­րը, քա­րա­վան­նե­րը։ Դա ա­վե­լի էր ու­ժե­ղաց­նում խու­ճա­պը, կա­մազր­կում և ու­ժաս­պառ ա­նում վտան­գի են­թարկ­ված ըն­տա­նի­քի պաշտ­պա­նին։

Թշ­նա­մու հա­ջո­ղու­թյան գոր­ծոն­նե­րից կա­րե­լի է հա­մա­րել ու­ժեղ քա­րոզ­չու­թյու­նը և լրատ­վա­կան ճա­կա­տում նա­խա­ձեռ­նու­թյու­նը վերց­նե­լը։ Ագ­րե­սիա ի­րա­գոր­ծող կող­մը բազ­մա­կող­մա­նիո­րեն լրատ­վա­կան քո­ղար­կում էր կա­տա­րել, հայ գրո­հա­յին­նե­րի սպառ­նա­լի կեր­պարն էր ստեղ­ծել և այն տպա­վո­րու­թյու­նը, թե իբր ադր­բե­ջան­ցի զի­նյալ­նե­րը միայն ստիպ­ված են հար­ձակ­վում գրո­հա­յին­նե­րին կան­խե­լու հա­մար։ «Ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը Մոսկ­վա­յում հայ­տա­րա­րե­ցին, թե ի­րենց այս ան­նա­խա­դեպ ար­շա­վան­քը պա­տաս­խանն է հա­յե­րի այն պատ­րաս­տու­թյուն­նե­րին, ո­րոնց նպա­տակն էր գրա­վել Ֆի­զու­լի, Աղ­դամ, Թար­թառ ու Ղա­զախ քա­ղաք­նե­րը»,- հա­ղոր­դում էր ռուս հա­ղոր­դա­վա­րը։
Ա­սես, ի հաս­տա­տումն այն ա­սե­կո­սե­նե­րի, թե Լա­չի­նի մի­ջանց­քը հա­կա­ռա­կոր­դը փոր­ձում էր օգ­տա­գոր­ծել ու­ժեղ ճն­շու­մով ար­ցախ­ցի­նե­րին Հա­յաս­տան դուրս մղե­լու նպա­տա­կով, Ադր­բե­ջա­նի լրատ­վա­մի­ջոց­նե­րը Մոսկ­վա­յից լու­րեր էին տա­րա­ծում, թե վա­ղուց փա­կած կլի­նեին այն, բայց սպա­սում են մի­ջանց­քով հա­յե­րի հե­ռա­նա­լուն։ Այս­պես, Ադր­բե­ջա­նի ու­ժա­յին նա­խա­րար­նե­րից մե­կը՝ Ի. Հա­մի­դո­վը, հու­նի­սի 18-ի իր հայ­տա­րա­րու­թյու­նում պն­դում էր, թե հի­մա էլ կա­րող են վե­րան­վա­ճել Լա­չի­նը, սա­կայն դա հե­տաձ­գում են, որ բաց ճա­նա­պար­հով հայ­կա­կան ռազ­մա­կան ու­ժե­րը հե­ռա­նան «Ղա­րա­բա­ղի լեռ­նա­յին մա­սից»։
Ի­ՊՈՒ նախ­կին հրա­մա­նա­տար, գե­նե­րալ-մա­յոր Ա. Տեր-Թադևո­սյա­նը շա­րադ­րել է 1992թ. հու­նիս-հու­լի­սին Շա­հու­մյա­նի և Մար­տա­կեր­տի շր­ջան­նե­րում հայ­կա­կան Ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թյան ու­ժե­րի պար­տու­թյան հիմ­նա­կան պատ­ճառ­նե­րը.
«1. Զին­ված ու­ժե­րի ստեղծ­ման դան­դա­ղու­մը։ Թեև 1990 թվա­կա­նից բո­լո­րի հա­մար ակն­հայտ էր ԶՈՒ կազ­մա­վոր­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թյու­նը (ա­ռա­ջին հեր­թին՝ խո­շոր ռազ­մա­կան կազ­մա­վո­րում­նե­րի ստեղ­ծու­մը, դրանք այդ­պես էլ չէին կազ­մա­վոր­վել)։ Դա բա­ցատր­վում էր տն­տե­սա­կան ծանր կա­ցու­թյամբ, որն այդ ժա­մա­նակ ստեղծ­վել էր հան­րա­պե­տու­թյու­նում, և երկ­րի ղե­կա­վա­րու­թյու­նը դրա հա­մար անհ­րա­ժեշտ ֆի­նան­սա­կան հնա­րա­վո­րու­թյուն­ներ չու­ներ։ 1990թ. դրու­թյամբ ստեղծ­վել էր ըն­դա­մե­նը մեկ կա­նո­նա­վոր զո­րա­մաս՝ Հա­տուկ գուն­դը։ Դրա պատ­ճա­ռով, երբ 1992թ. հու­նի­սին սկս­վեց պա­տե­րազ­մի նոր փու­լը, և ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը ծա­վալ­վում էին ար­դեն ռազ­մար­վես­տի բո­լոր կա­նոն­նե­րի հա­մա­ձայն, հայ­կա­կան կա­մա­վո­րա­կան ջո­կատ­ներն այլևս ի վի­ճա­կի չէին դի­մա­կա­յել Ադր­բե­ջա­նի ԶՈՒ կա­նո­նա­վոր զո­րա­մա­սե­րի խո­շո­րա­ծա­վալ հար­ձա­կում­նե­րին, ո­րոնք պաշտ­պա­նու­թյու­նը ճեղ­քե­լու հա­մար փոր­ձա­ռու վարձ­կան անձ­նա­կազ­մե­րով զրա­հա­տեխ­նի­կա էին կի­րա­ռում։ Ո'չ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում, ո'չ էլ Ար­ցա­խում չկա­յին բա­վա­րար թվով կա­նո­նա­վոր զո­րա­մա­սեր, ո­րոնց կա­րե­լի էր տե­ղա­փո­խել ռազ­մա­ճա­կա­տի այն հատ­վա­ծը, ուր ճեղք­ման վտանգ կար։ 2. Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջա­տար կու­սակ­ցու­թյուն­նե­րի միջև քա­ղա­քա­կան կոշտ դի­մա­կա­յու­թյու­նը, որն ա­վե­լի էր ու­ժե­ղա­ցել Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մից հե­տո։ Քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի հա­կա­մար­տու­թյունն անդ­րա­դառ­նում էր ջո­կատ­նե­րի փոխ­հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րի և բա­րո­յա­հո­գե­բա­նա­կան մթ­նո­լոր­տի վրա։ Շու­շիի ա­զա­տագ­րու­մից և Լա­չի­նի մի­ջանց­քի բա­ցու­մից հե­տո ստեղծ­ված էյ­ֆո­րիկ վի­ճա­կը, ո­րի ար­դյուն­քում կտ­րուկ ըն­կավ զոր­քե­րի կար­գա­պա­հու­թյու­նը։ Ժո­ղովր­դին և նույ­նիսկ հրա­մա­նա­տա­րա­կան կազ­մի մի մա­սին թվում էր, թե պա­տե­րազմն ա­վարտ­ված է, և շատ կա­մա­վո­րա­կան ջո­կատ­ներ վե­րա­դար­ձան տուն։ Հա­ճա­խա­կի դար­ձան զեն­քե­րի գո­ղու­թյան դեպ­քե­րը։
3. Հե­տա­խու­զու­թյան թե­րա­ցում­նե­րը։ Ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թյան ու­ժե­րի հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը ժա­մա­նա­կին չէր ստա­ցել հե­տա­խու­զա­կան տվյալ­ներն այն մա­սին, որ հա­կա­ռա­կոր­դը լայ­նա­ծա­վալ հար­ձա­կում է նա­խա­պատ­րաս­տում՝ 4-րդ բա­նա­կի Կի­րո­վա­բա­դում տե­ղա­կայ­ված 23-րդ դի­վի­զիա­յի նախ­կին զին­ծա­ռա­յող­նե­րով հա­մալր­ված տան­կա­յին փոր­ձա­ռու անձ­նա­կազ­մե­րի ընդգրկմամբ։ Սույն փաս­տը կա­րե­լի է գնա­հա­տել որ­պես թե' ռազ­մա­կան և թե' քա­ղա­քա­կան հե­տա­խու­զու­թյան խո­շոր թե­րա­ցում։
4. Մար­տա­կան ո­գու ան­կու­մը և խու­ճա­պը։ Շա­հու­մյա­նի և մա­սամբ Մար­տա­կեր­տի քա­ղա­քա­ցիա­կան բնակ­չու­թյան տե­ղա­հա­նու­թյու­նը և դե­պի Ստե­փա­նա­կերտ շարժ­վե­լը հան­գեց­րին նրան, որ տե­ղա­ցի մար­տիկ­նե­րը և նույ­նիսկ այդ շր­ջա­նի ամ­բողջ ջո­կատ­ներ հետևե­ցին ի­րենց ըն­տա­նիք­նե­րին և դա­դա­րե­ցին պաշտ­պա­նել Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նը։
5. Օգ­նու­թյան բա­ցա­կա­յու­թյու­նը։ Մար­տա­կեր­տի պաշտ­պա­նու­թյան հրա­մա­նա­տա­րու­թյունն անհ­րա­ժեշտ օգ­նու­թյու­նը չս­տա­ցավ։ 1992թ. փետր­վա­րին Ստե­փա­նա­կեր­տում ստեղծ­ված և Շու­շիի ա­զա­տագր­մա­նը մաս­նակ­ցած Ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թյան վաշ­տե­րից Մար­տա­կեր­տի շր­ջա­նի պաշտ­պա­նու­թյա­նը, մինչև նրա ան­կու­մը (1992 թ. հու­լի­սի 4), մաս­նակ­ցում էր միայն Ա­շոտ Ղու­լյա­նի վաշ­տը»։
Հու­սանք, որ սույն ու­սում­նա­սի­րու­թյան ար­դյունք­ներն օգ­տա­կար կլի­նեն մեր երկ­րի պաշ­պա­նա­կան ու անվ­տան­գա­յին ռազ­մա­վա­րու­թյան մշակ­ման և դրա ար­դյու­նա­վետ ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար։

Մհեր ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
«Կա­ճառ» գի­տա­կան կենտ­րո­նի ղե­կա­վար, պ. գ. թ. , դո­ցենտ