ԱՐ­ՑԱ­ԽԻ ՊԱՇՏ­ՊԱ­ՆՈՒ­ԹՅԱՆ ՀԱ­ՐԱ­ՎԱ­ՅԻՆ ԹԵ­ՎՈՒՄ Ա­ՄԱ­ՌԱ­ՅԻՆ ՌԱԶ­ՄԱՐ­ՇԱ­ՎԻ ՄԱՐ­ՏԱ­ՎԱ­ՐԱ­ԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

(Սկիզբը՝ «ԱԱ» թիվ 30, 31)

Երբեմնի Կարյագինո քաղաքի ազատագրումը

Օ­գոս­տո­սի 20-ին, ձգ­տե­լով բե­կում մտց­նել մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի թա­տե­րա­բե­մում, Մար­տու­նու շր­ջա­նի ուղ­ղու­թյու­նում գտն­վող թշ­նա­մու զո­րա­կա­յա­նից փորձ ար­վեց ճեղ­քել ՊՇ-ի արևե­լյան պաշտ­պա­նա­կան գի­ծը։ Հայ մար­տիկ­նե­րը, կո­րուստ­ներ պատ­ճա­ռե­լով հա­կա­ռա­կոր­դին, ստի­պե­ցին թող­նել նրա իսկ հե­նա­կե­տե­րը։ Մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը շա­րու­նակ­վե­ցին նաև Հադ­րու­թի ՊՇ և Լա­չի­նի (Քա­շա­թա­ղի շր­ջան) ուղ­ղու­թյուն­նե­րում։ Մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ սկ­սե­ցին նաև Մար­տու­նու ՊՇ մյուս ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը և սրըն­թաց գրո­հով ժա­մը 20.15-ին տի­րե­ցին 472 նի­շով բար­ձուն­քին (Քավ­թառ­լու) և Աղ­բու­ռուն լե­ռա­նը։
Նա­խա­պատ­րաս­տա­կան ձեռ­նար­կում­նե­րից հե­տո, 1993թ. օ­գոս­տո­սի 22-ին ԼՂՀ Ի­ՊՈՒ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը հա­կա­հար­ձակ­ման ան­ցան Ֆի­զու­լի(Վա­րան­դա)-Ջաբ­րա­յիլ (Ջրա­կան)-Կու­բաթ­լու (Ո­րո­տան) օ­պե­րա­ցիոն ուղ­ղու­թյուն­նե­րով։ Հադ­րու­թի ՊՇ 13-րդ, 14-րդ, 15-րդ, Մար­տու­նու ՊՇ 21-րդ, 22-րդ ԱՄՀԳ-ին և Հադ­րու­թի ՊՇ-ին օգ­նու­թյան ե­կած 83-րդ Ա­ռան­ձին մո­տոհ­րաձ­գա­յին բրի­գա­դին (ԱՄՀԲր), ինչ­պես նաև կենտ­րո­նա­կան են­թա­կա­յու­թյան ա­կա­նա­նե­տա­յին դի­վի­զիո­նին հա­ջող­վեց նույն օ­րը մտ­նել Ֆի­զու­լի՝ դրա­նով իսկ լիո­վին անվ­տանգ դարձ­նե­լով ԼՂՀ արևե­լյան սահ­ման­նե­րը։ Վե­րո­հի­շյալ ադր­բե­ջան­ցի հե­ղի­նա­կը ստիպ­ված է խոս­տո­վա­նել, որ «հա­կա­ռա­կոր­դի ու­ժե­րի ճնշ­ման տակ ադր­բե­ջա­նա­կան 160-րդ գն­դի և տե­ղի բրի­գա­դի զո­րա­մա­սե­րը հար­կադր­ված էին թող­նել Ֆի­զու­լին և հա­մա­նուն շր­ջա­նը 1.050 քառ.կմ ընդ­հա­նուր մա­կե­րե­սով»։
Զու­գա­հե­ռա­բար ա­զա­տագր­վեց նաև Սե­յի­դահ­մեդ­լի գյու­ղի մո­տա­կա 378,7 նի­շով բար­ձուն­քը։ Կու­բաթ­լուի և Ջաբ­րա­յի­լի շր­ջան­նե­րի մի­ջա­կայ­քում շր­ջա­պատ­վեց ադր­բե­ջա­նա­կան ՙԳորշ գայ­լեր՚ խմ­բա­վո­րու­մը և ջախ­ջախ­վեց։ Գե­րի հան­ձն­վեց վեց գրո­հա­յին։
Մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի հիմ­նա­կան թա­տե­րա­բե­մից ՊԲ հրա­մա­նա­տա­րու­թյան ու­շադ­րու­թյու­նը շե­ղե­լու նպա­տա­կով թշ­նա­մին օ­գոս­տո­սի 22-ին փոր­ձեց ճեղ­քել Ի­ՊՈՒ պաշտ­պա­նու­թյու­նը Օ­մա­րի լեռ­նանց­քի ուղ­ղու­թյամբ, բայց, կո­րուստ­ներ կրե­լով, հետ շպրտ­վեց։ Այ­դու­հան­դերձ, օ­գոս­տո­սի 23-ին մար­տե­րը նշ­ված ուղ­ղու­թյուն­նե­րում շա­րու­նակ­վե­ցին։ Մար­տու­նու ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը հա­կա­ռա­կոր­դի զին­ված ու­ժե­րից մաք­րե­ցին Կա­րա­խան­բեյ­լի մեծ գյու­ղը և պաշտ­պա­նու­թյուն բռ­նե­ցին գյու­ղից դուրս։ Նույն օ­րը վե­րահս­կո­ղու­թյուն սահ­ման­վեց Ալ­խան­լը գյու­ղի մո­տա­կա 236,0 նի­շով բար­ձուն­քի ու ոչ­խա­րապ­րան­քա­յին ֆեր­մա­յի (ՈԱՖ), ա­պա այ­գի­նե­րի շր­ջա­կայ­քի վրա։ Մար­տու­նու ՊՇ զրա­հա­տեխ­նի­կան մտավ Ալ­խան­լու։ Հայ մար­տիկ­նե­րին հա­ջող­վեց հաս­նել Վե­րին Քյուրդ­մահ­մուդ­լու բնա­կա­վայ­րի հե­նա­կե­տե­րին։ Վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ առն­վե­ցին նաև Խո­րով­լու բնա­կա­վայ­րը և նրա շր­ջա­կա բար­ձունք­նե­րը։
Դեռևս օ­գոս­տո­սի 20-ին Հադ­րու­թի շր­ջա­նում ա­զա­տագ­րե­լով Ա­ռա­քել գյու­ղը և այդ տե­ղա­մա­սում հա­կա­ռա­կոր­դին ամ­բող­ջու­թյամբ հետ շպր­տե­լով ԼՂՀ տա­րած­քից՝ 6-րդ ՊՇ մար­տիկ­նե­րը օ­գոս­տո­սի 23-ին, հյու­սի­սից և արևմուտ­քից հա­կա­հար­ձակ­ման ան­ցան Ջաբ­րա­յի­լի ուղ­ղու­թյամբ։ Միա­ժա­մա­նակ, արևել­քից ա­ռաջ­խա­ղա­ցում սկ­սե­ցին 11-րդ, 12-րդ ԱՄՀԳ-նե­րը Դաշ­քե­սան լե­ռան-Չե­րե­քեն-Խո­րով­լու գծի ուղ­ղու­թյամբ և օր­վա վեր­ջում, 61-րդ, 62-րդ, 63-րդ ԱՄՀԳ-նե­րի հետ միա­սին տի­րե­ցին Ջաբ­րա­յիլ քա­ղա­քին։
Կու­բաթ­լուի ուղ­ղու­թյու­նում Շու­շիի ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րին օգ­նու­թյան հա­սած Ի­ՊՈՒ այլ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի հա­մա­գոր­ծակց­ված գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում վեր­ջա­պես կոտր­վեց թշ­նա­մու կա­տա­ղի դի­մադ­րու­թյու­նը։
Հա­ջո­ղու­թյամբ շա­րու­նա­կե­լով ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը՝ ԼՂՀ Ի­ՊՈՒ ստո­րա­բա­ժա­նում­ներն ա­զա­տագ­րե­ցին Կա­զան­զա­մին բնա­կա­վայ­րը, 134,0 նի­շով բար­ձուն­քի (Սե­յիդ­լի անբ­նակ գյու­ղի) մոտ, դուրս ե­կան Թու­մա­սա­սա­րի (Թով­մա­սա­սա­րի) (նիշ 1580,5) և 1322,8 նի­շով բար­ձուն­քի բնա­գի­ծը։ Այդ­տե­ղից շարժ­վե­լով Դաղ­դու­մաս-1 և Դաղ­դու­մաս-2 բնա­կա­վայ­րե­րի ուղ­ղու­թյամբ՝ օ­գոս­տո­սի 25-ի ե­րե­կո­յան կողմ հայ մար­տիկ­նե­րը ձախ թևում տի­րե­ցին գե­րիշ­խող 1079,8 նի­շով բար­ձուն­քին, իսկ ա­ջում՝ Դաղ­մա­շան­լը բնա­կա­վայ­րին։ Հա­կա­ռա­կոր­դի կրա­կա­կե­տե­րը ճնշ­վե­ցին Դաշ­վեյ­սա­լի և Խա­վըս­լը գյու­ղե­րում (Ջաբ­րա­յի­լի շր­ջան), ո­րից հե­տո հայ­կա­կան կազ­մա­վո­րում­նե­րը շարժ­վե­ցին Թով­մա­սա­սա­րի և հա­մա­նուն բնա­կա­վայ­րի ուղ­ղու­թյամբ։ Օր­վա ըն­թաց­քում ա­նընդ­հատ հրե­տա­կոծ­վե­ցին 83-րդ ԱՄՀԲր պաշտ­պա­նա­կան դիր­քե­րը։ 360,4 և 341,0 նի­շե­րով բար­ձունք­նե­րի միջև ըն­կած տե­ղա­մա­սի վրա թշ­նա­մին գրոհ ձեռ­նար­կեց մեկ վաշ­տի կազ­մով ու փոր­ձեց մտ­նել Ա­լաս­կար­լը գյու­ղը։ Հետ մղե­լով գրո­հը՝ հայ մար­տիկ­ները հա­կա­հար­ձակ­ման ան­ցան և, կոտ­րե­լով թշ­նա­մու դի­մադ­րու­թյու­նը, մտան Վե­րին Սե­յի­դահ­մեդ­լի և Կոր­գան գյու­ղե­րը։

Իսկ ար­դեն օ­գոս­տո­սի 28-ին 83-րդ ԱՄՀԲր ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը մտան Վե­րին Շու­քուր­բեյ­լի և Ներ­քին Աբ­դու­ռահ­ման­լու, ո­րով կանխ­վեց հա­կա­ռա­կոր­դի հար­ձա­կու­մը Ֆի­զու­լու օ­պե­րա­տիվ-մար­տա­վա­րա­կան ուղ­ղու­թյու­նում։ Ինչ­պես ա­սում են՝ մար­տա­դաշ­տը ցույց տվեց, որ հա­կա­ռա­կոր­դի ռազ­մա­կան ինք­նա­թիռ­նե­րի և ուղ­ղա­թիռ­նե­րի օ­դա­յին հար­ձա­կում­նե­րը ևս չէին կա­րող խան­գա­րել հայ զին­վոր­նե­րի ան­կա­սե­լի ա­ռաջ­խա­ղաց­մա­նը։ Հե­տա­խու­զու­թյան հայ­թայ­թած տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի և գե­րի­նե­րի ցուց­մունք­նե­րի հա­մա­ձայն, մո­տա­կա ադր­բե­ջա­նա­կան գյու­ղե­րը խու­ճա­պա­հար ու ա­րագ լք­վում էին։
Հա­ջո­ղու­թյամբ էին զար­գա­նում Կու­բաթ­լուի շր­ջա­նում հա­կա­ռա­կոր­դի կրա­կա­կե­տե­րի ճնշ­ման նպա­տա­կով մղ­վող մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը։ Օ­գոս­տո­սի 29-ին 5-րդ ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը՝ Ն. Դա­նիե­լյա­նի հրա­մա­նա­տա­րու­թյամբ, մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ սկ­սե­ցին Կու­բաթ­լուի շր­ջա­նում և մտան Կա­րա­կի­շի­լյար գյու­ղը։
Օ­գոս­տո­սի 30-ի մար­տա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում հայ­կա­կան ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ ա­ռան Կու­բաթ­լուի շր­ջա­նի Խո­ջիկ, Բա­լա-Սոլ­թան­լը և Խան­դեկ բնա­կա­վայ­րե­րը։
Հադ­րու­թի ՊՇ մար­տիկ­նե­րը շա­րու­նա­կե­ցին ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը Ֆի­զու­լու շր­ջա­նի Ներ­քին Քյուր­դահ­մեդ­լի գյու­ղի ուղ­ղու­թյամբ։ Թշ­նա­մու գե­րակ­շիռ ու­ժե­րին հա­ջող­վեց ծու­ղա­կի մեջ առ­նել հայ մար­տիկ­նե­րին։ Սա­կայն ան­հա­պաղ ձեռ­նարկ­ված մի­ջոց­նե­րի շնոր­հիվ հայ մար­տիկ­նե­րին հա­ջող­վեց ճեղ­քել շր­ջա­պատ­ման օ­ղա­կը։
Ար­դեն օ­գոս­տո­սի 31-ին հայ մար­տիկ­նե­րը տի­րե­ցին 835,0 նի­շով բար­ձուն­քին։ Նույն օ­րը 4-րդ ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը տի­րե­ցին Գյում­բեզ լե­ռա­նը (նիշ 1004,4)։ Ա­վե­լի աջ գոր­ծող Հ. Բաղ­մա­նյա­նի ստո­րա­բա­ժա­նու­մը թշ­նա­մուց մաք­րեց Կուր­բան­թե­փե լե­ռը (նիշ 1762), Մե­լի­քահ­մեդ­լի բնա­կա­վայ­րը, Խը­դըր­լը գյու­ղը և 4-րդ ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի հետ շա­րու­նա­կեց ա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մը Աբ­դա­լան­լը-Լե­փե­խեյ­րա­նը- 781,0 նի­շով բար­ձունք գծով։ Մար­տու­նու ՊՇ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը ԹԱՖ-ից ա­ռա­ջա­ցան 830,0 և 798,0 նի­շե­րով բար­ձունք­նե­րի ուղ­ղու­թյամբ։
Հադ­րու­թի շր­ջա­նի արևմտյան մա­սի և Կու­բաթ­լուի շր­ջա­նի թշ­նա­մա­կան կրա­կա­կե­տե­րի ոչն­չաց­ման մար­տե­րին մաս­նակ­ցե­ցին Շու­շիի ՊՇ 51-րդ, 52-րդ, 53-րդ, Հադ­րու­թի ՊՇ 16-րդ ԱՄՀԳ-նե­րը, ինչ­պես նաև 2-րդ և 4-րդ ՊՇ-նե­րի ա­ռան­ձին ստո­րա­բա­ժա­նում­ներ։ Կա­րող է տպա­վո­րու­թյուն ստեղծ­վել, թե Ի­ՊՈՒ հաղ­թար­շա­վը հեշտ ու սա­հուն էր ըն­թա­նում։ Ա­մենևին։ Հատ­կան­շենք, որ Կու­բաթ­լուի շր­ջա­նում մար­տե­րը մղ­վում էին մեծ դժ­վա­րու­թյուն­նե­րի հաղ­թա­հար­մամբ։ Միայն Շու­շիի ՊՇ-ի և օգ­նու­թյան հա­սած Ի­ՊՈՒ այլ ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րի փոխ­հա­մա­գոր­ծակց­ված գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ար­դյուն­քում հա­ջող­վեց Կու­բաթ­լուի ուղ­ղու­թյու­նում կոտ­րել հա­կա­ռա­կոր­դի դի­մադ­րու­թյու­նը։ Այս ճա­կա­տում, Բա­շա­ռաթ գյու­ղի ուղ­ղու­թյամբ Շու­շիի ՊՇ-ի ձեռ­նար­կած զո­րա­շար­ժը մե­ծա­պես նպաս­տեց հա­կա­ռա­կոր­դի դի­մադ­րու­թյան ըն­կճ­մա­նը, ուս­տի ար­ժա­նի է հա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թյան։

ՄՀԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ,
պահեստազորի մայոր,
«Կաճառ» գիտական կենտրոնի ղեկավար

(շարունակելի)