ՀՅՈՒՍԻՍԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽ (1988-1992) ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄՆ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ Է
1989 թվական։ Հուլիսի 23-24։ Մոսկվայի ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդից հանձնաժողով է գալիս Ստեփանակերտ Ղարաբաղի հիմնախնդիրն ուսումնասիրելու։ Այս մասին Շարժման ակտիվիստ, հետագայում ԼՂՀ ԳԽ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Լևոն Մելիք Շահնազարյանն էր տեղեկացրել շահումյանցիներին։
Շրջգործկոմի նախագահ Աղաջանյանը մտավ կուսշրջկոմի քարտուղար Ռուդոլֆ Միրզոևի կաբինետը։
Աղաջանյան.- Շահումյանից պատվիրակություն պիտի գնա, բարձրացնենք մեր հարցը…
Միրզոև.- Տեղյակ եմ, բայց հանձնաժողովը մեր հարցերով չի զբաղվելու։
Աղաջանյան.- Դիմենք, որ զբաղվեն։- Վոլոդյայի համար պարզ դարձավ, որ Բաքուն արդեն «հրահանգավորել» է իր դրածոյին: -Պարզ է՝ չդիմենք, չեն զբաղվելու, ճիշտն այն կլինի, որ երկուսս՝ շրջանի երկու ղեկավարները, գնանք, ներկայացնենք իրավիճակը, ժողովրդի ցանկությունը։
Միրզոև.- Առանց Ադրբեջանի կենտկոմի` իրավունք չունեմ։
Աղաջանյան.-Այդ դեպքում պատվիրակություն կազմենք, կուսակցական, կոմերիտական, արհմիութենական աշխատողներից, ովքեր կներկայացնեն շրջանը…
Միրզոև.- Օրինակ, ո՞ւմ…- Աղաջանյանը հասկացավ, որ սա ուզում է իմանալ՝ ով ում կողմնակիցն է։- Իզուր եք ժողովրդին իրար դեմ լարում, երկու ազգին թշնամացնում…
Աղաջանյան.- Կուսշրջկոմի ապարատից մեկը պիտի լինի, բաժնի վարիչներից որևէ մեկը…
Միրզոև.- Թույլ չեմ տալիս։- Առաջին քարտուղարի ձայնը կոպիտ երանգներ ընդունեց։
Աղաջանյան.- Այդ դեպքում կվերցնեմ իմ աշխատողներից, գործկոմից…
Միրզոևը առերես համաձայնում է, քանի որ գիտեր, չթողնի էլ, գնալու են, էլ ի՞նչ իմաստ ունի վիճելու ու հակառակվելու։
Հաջորդ օրը պատվիրակությունը, որի կազմում են՝ Բաղյան Վալերին («Կոմունիստ» թերթի սեփական թղթակից), Պետրոսյան Բահաթուրը (շրջանային թերթի խմբագիր), Ոսկանյան Էմման (Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, կթվորուհի) Մարտակերտում են, կուսշրջկոմի դահլիճում։
Մոսկվայից եկածները ելույթներ են ունենում, բացատրում, որ իրենք եկել են ոչ թե հարցը լուծելու, այլ՝ ուսումնասիրելու։ Ելույթ է ունենում Մարտակերտի ղեկավարը՝ Վահան Գաբրիելյանը, ներկայացնում Արցախյան հիմնախնդիրը, ժողովրդի պահանջը։ Ելույթ են ունենում Մարտակերտի ակտիվիստներից, ներկայացնում ժողովրդի պահանջը՝ վերամիավորվել Մայր Հայաստանին։ Շահումյանի պատվիրակությունից ելույթ են ունենում Պետրոսյան Բահաթուրը, Բաղյան Վալերին, նրանց խնդիրը, նրանց պահանջը՝ վերամիավորում։
Շահումյանից եկած պատվիրակությունը պահանջում է, որ իրենց առանձին լսեն։
Աղաջանյանը հանձնաժողովին ներկայացնում է պատմական ակնարկ շրջանի մասին և շրջանի խնդիրները…
Եմելյանով (ակադեմիկոս).- Իսկ դուք պաշտոնապես ո՞ւմ եք դիմել այդ հարցով, ձեր պրոբլեմներով…
Աղաջանյանը հասկացավ, որ իրենք ուշացել են, որ եկածներն իրենց հարցը ոչ մի տեղ չեն ներկայացնելու, պարզապես հարցեր էին տալիս շրջանին ծանոթանալու նպատակով։
* * *
1989 թվական։ Հուլիսի 24։ Շահումյան։ Շրջկենտրոն։
-Նըս-տա-շըր-ջան։
-Նըս-տա-շըր-ջան։
Ժողովուրդը նստաշրջան է պահանջում։
-Վերջը վատ է լինելու։ -Միրզոևը փորձում է խանգարել։
-Մոսկվայից եկած ներկայացուցիչը ասում է՝ եթե պաշտոնական դիմում չկա, ուրեմն մեր հարցը չեն լսելու… -Աղաջանյանը հակադարձում է.
-Իբր Ղարաբաղի որոշումը որ կա, լսեցի՞ն։- Հեգնում է Միրզոևը։
Աղաջանյանը շենքից դուրս եկավ, նայեց ծովացած ժողովրդին ու հպարտություն զգաց։ Գիշերվա մեջ հասցրել էին կարգախոսները գրել. «Միացում»։ «Մեր հույսը Ղարաբաղն է», «Վերականգնել պատմական ճշմարտությունը» և այլն։
Օրը մթնել էր։ Մարդիկ չեն ցրվում։ Շենքը շրջապատած՝ նստաշրջան են պահանջում։
Աղաջանյանը մտավ շենք, Միրզոևի կաբինետը.
-Ժողովուրդը պահանջում է…
Կուսշրջկոմի առաջին քարտուղարը այլայլված էր։
Հուլիսի 26։ Ժամը 11.00։ Նստաշրջանը սկսում է իր աշխատանքը։
Պատմական որոշումն ընդունված է.
Ժողովրդական դեպուտատների Շահումյանի շրջանային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանի Որոշումը
Հաշվի առնելով շրջանի բնակչության հայկական մասի միահամուռ ցանկությունը և ելնելով նրանց բազմաթիվ դիմումներից ու պահանջներից, ժողովրդական դեպուտատների շրջանային խորհրդի նստաշրջանը ձայների գերակշռող մեծամասնությամբ (կողմ 55, ձեռնպահ 8) որոշեց.
Միջնորդել Ադր. ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի առջև քննարկելու «Ադրբեջանական ԽՍՀ Շահումյանի շրջանը Ադրբեջանական ԽՍՀ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի կազմի մեջ մտցնելու» հարցը։
Խնդրել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին վերահսկողության տակ վերցնել սույն որոշման կատարումը։
Ելնելով առանձին ղեկավար աշխատողների՝ մարդկանց անվտանգությունը չերաշխավորելու հայտարարություններից, խնդրանքով դիմել ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդին պաշտպանության տակ վերցնելու շրջանի բնակչությանը։
Ժողովրդական դեպուտատների Շահումյանի շրջխորհրդի նախագահ Վ. Աղաջանյան
26 հուլիսի, 1989թ. ավան Շահումյան
* * *
1989 թվական։ Հուլիս։ Շահումյան։ Շրջկենտրոն։ Հրապարակ։
Երրորդ օրն է՝ ժողովուրդը՝ տղամարդ, կին, երեխա, մեծ, փոքր կանգնած է։ Տղամարդիկ թիկն տված ցամաքած առվի հունի մեջ պահպանված զովությունն են վայելում, մի մասը ծառերի ստվերում սպասում է։
Եկել են շրջանի գյուղերից՝ հուսավառված, ներքին հոգևոր լույսից պայծառացած։
Պարզել են կարգախոսները. «Ժողովրդի կամքը օրենք է»։ «Կեցցե՜ ժողովուրդների բարեկամությունը»։ «Մենք կողմնակից ենք վերակառուցման, ժողովրդավարության»։ «Հավերժ ռուս ժողովրդի հետ ենք»։ «Չենք լքի մեր պապերի գերեզմանները»։ «Շահումյանը պատմական Արցախի մի մասն է»։ «Հիշենք Սասունը, Զեյթունը»։
Ամբոխը ստեպ-ստեպ բռունցքները պարզում վերև ու գոռում է.
-Պլե-նում։
-Պլե-նում։
-Ազատել Միրզոևին։
Ելույթ են ունենում Շախյան Ղևոնդը, Ներսիսյան Սարգիսը, Ավանյան Էդիկը։ Ավանեսյան Սոկրատը, որ Խարխափուտից եկել հասել էր հրապարակ, ամբոխը ճեղքեց, մոտեցավ խոսափողին.
-Պահանջում ենք՝ վերևում լսեն ժողովրդի խոսքը։ Ազատել Միրզոևին։
-Նշանակել Աղաջանյանին։- Գոռում է ամբոխը։
Շրջկոմի շենքում են Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմից, ՊԱԿ-ից (Վագիֆ Հուսեյնովը, Սիավուշ Վելիմամեդովը)՝ իրենց պահակախմբով, ՆԳՆ զորախմբով, որպեսզի կանխեն պլենումը։
-Շրջանի խաղաղ կյանքը առանց այդ էլ խանգարված է։ Եթե ղեկավար ընտրվես, կրքերը կշիկանան։ - Աղաջանյանին դիմեց Վելիմամեդովը։- Կողքի ադրբեջանական շրջաններում անհանգիստ են…
Հանկարծ ամբոխը ալիքվեց. թուրքերը հարձակվել են…ինչ-որ մեկը սադրել էր, որպեսզի մարդիկ ցրվեին։
Ջահելները տաքացած լցվում են մեքենաները շարժվում դեպի Կարաչինար։ Որը որսորդական հրացանով, որը եղանով, որը դատարկաձեռն…
Աղաջանյանը ոստիկանների հետ Խարխափուտ գյուղի մոտ հասնում-կանգնեցնում է ամբոխին։
-Աղաջանյան, մեր ճանապարհին մի՜ կանգնիր։ Օգնության ենք գնում։ Կռվենք, ցույց տանք, որ…
Իսկ Աղաջանյանը հասկացել էր՝ սադրանքը մի նպատակ էր հետապնդում. որ ընդհարում լինի, որպեսզի ադրբեջանական ներքին գործերի ոստիկանները կարողանան կրակել ու ճնշել ժողովրդի ձայնը։
Իսկ Կարաչինարում և ազերիներով բնակեցված Շեֆեգում խաղաղություն էր տիրում։
Ամբոխը հետ է դառնում։
Ժողովրդից ընտրված ներկայացուցիչները՝ Ռաֆիկ Խիդիրյանը, Սարգիս Ներսիսյանը, Մովսես Դանիելյանը (թվով 10 հոգի) մտնում են Բաքվից եկած պաշտոնյաների մոտ.
-Եթե պլենումը չկայանա, հետևանքների համար մենք պատասխանատու չենք։
…Շահումյանի կուսշրջկոմի պլենումն ավարտվել էր։ Միրզոևն ազատված էր աշխատանքից։ Հակոբյան Միքայելը (ինժեներ) դուրս եկավ շենքից։ Քար լռություն տիրեց.
-Առաջին անգամ ժողովուրդն ընտրեց իր ղեկավարին…
Ամբոխը չսպասեց, որ ղեկավարի անուն-ազգանունը հնչի։ Գոռում ու ծափահարում էր։ Իսկ Շաքար մորաքույրը վառած մոմերով շրջանակած հացը ձեռքին պտտվեց նորընտիր ղեկավարի շուրջը։
-Ժողովրդի կամքը հնարավոր չէ կոտրել։ Մենք պիտի հոգ տանենք ժողովրդին, որ ժողովուրդը հողը պահի։-Իր ելույթն այսպես սկսեց շրջանի նորընտիր ղեկավարը՝ Վլադիմիր Աղաջանյանը։ - Շահումյանցին քաջ ու հպարտ է։ Բարձր պահենք մեր պապերի թողած անունն ու պատիվը։ Այսօրվանից ես ցած եմ դնում կուսակցական տոմսս, քանի որ մեր ազգային շարժումը հակասում է կոմունիստական կուսակցության շահերին։ Շրջանը փոքր է, եթե կուսակցությունների բաժանվենք, պառակտում կլինի։ Մենք մեծ ճանապարհի վրա ենք։ Միասնություն, երկաթե կարգապահություն, բարձր գիտակցականություն։
Շրջանի նորընտիր ղեկավարը, նաև ժամանակներ անց, հավատարիմ մնաց իր դավանած սկզբունքին՝ մերժելով և՛ Հայոց համազգային շարժմանը, և՛ «Դաշնակցությանն» անդամագրվելու առաջարկները։
Նվարդ ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ