ԵՐԲԵՄՆԻ ՓԱՌՔԻ ՎԵՐՋԻՆ ՎԿԱՆ
Աշոտ ԳԱՐԵԳԻՆՅԱՆ
Մոտ 200-300 տարի առաջ Բենգալիայում բազմամարդ ու ծաղկուն հայ համայնք էր գործում։ Հնդկական ենթամայրցամաքի այս կողմերում մեր հայրենակիցները հայտնվել են XVII դարից սկսած՝ Պարսկաստանից ու Արևելյան Անատոլիայից։ Նրանք համալրեցին տեղի վաճառականների շարքերը և զբաղվում էին ջուտի (բնական մանրաթել պարունակող բույս), կաշվի, մետաքսի առևտրով։ Առևտուրը եկամտաբեր էր, և շատերը հիմնովին հաստատվեցին այստեղ։
Ամենայն հավանականությամբ այս գործընթացն սկիզբ առավ XVII դարի սկզբին, այն բանից հետո, երբ պարսից շահ Աբասը նվաճեց Հայաստանը, և մոտ 40 հազար հայեր արտագաղթեցին Պարսկաստան։ Դրանից հետո հայկական համայնքներ սկսեցին ձևավորվել տարածաշրջանի այլ երկրներում նույնպես, այդ թվում և Բենգալիայում։ Հավանական է` Պարսկաստան ներգաղթածների մի մասը հաստատվեց այստեղ, քանի որ պարսկական տիրապետությունը Մեծ մոնղոլների կայսրության շրջանակներում տարածվում էր նաև Հինդուստանի վրա։
Հայերով խիտ բնակեցված էր հին Դաքայի շրջանը, որը հետագայում ստացավ ՙԱրմանիտոլա՚ անունը։ Պատմական այս շրջանն այստեղ մինչ օրս այդպես էլ կոչվում է։ Թեպետ ներկայիս Բանգլադեշում հայեր, կարելի է ասել, չեն մնացել։ Հայերն սկսեցին լքել շրջանը, երբ այստեղից հեռացան բրիտանացիները, և առևտուրն այլևս նախկինի պես շահութաբեր չէր։
Երբեմնի ծաղկուն համայնքի մասին այսօր հիշեցնում է հայկական Սբ Հարության եկեղեցին, որը կառուցվել է 1781թ. Արմանիտոլայում։ Սա երկրի ամենագեղեցիկ եկեղեցիներից է՝ կառուցված նախկին փայտե մատուռի տեղում՝ հին հայկական գերեզմանոցի մոտ, որտեղ պահպանվել է մոտ 350 գերեզման։ Այստեղ են թաղված Խաչիկ աղա Մինասը (նա է տարածք հատկացրել եկեղեցու շինարարության համար), Միքայել Սարգիսը, Խոջա Պետրոսը, Ծատուր Գևորգը, Մարգար Պողոսը, ովքեր նույնպես օժանդակում էին շինարարական աշխատանքներին։ Իսկ փողոցը հենց այդպես էլ կոչում է՝ Հայկական (Armenian street)։
Սբ Հարության եկեղեցու օծումը կատարվել է Եփրեմ եպիսկոպոսի (հետագայում՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Եփրեմ I Ձորագեղցի) ձեռամբ։ Սպիտակաքար, դեղինով երիզված ոչ մեծ տաճարը մոտ 22,8 մ երկարություն ունի: Գլխավոր դահլիճը մոտ 80 մարդ է տեղավորում։ Եկեղեցու հատակագիծն ուղղանկյուն է։ Ճարտարապետական առանձնահատկություններից են կամարաձև դարպասներն ու կամարաձև դռները։ Հիմնական հարկը բաժանված է երեք մասի՝ բազրիքներով ճաղապատված խորանը, միջնամասը՝ երկու շարժական դռներով, և փայտե ճաղաշարով բաժանված գոտին, որտեղ կարող են նստել կանայք և երեխաները։ Փայտե պարուրաձև աստիճանը տանում է դեպի վերևի պատշգամբ, որը կարող է տեղավորել 20-30 մարդու։ Այնտեղից երկու նեղ խորշեր տանում են դեպի տանիք։
Եկեղեցու կառուցումից 50 տարի անց նրա արևմտյան կողմում կառուցվեց ժամացույցի աշտարակը։ Ասում են՝ եկեղեցու ժամացույցի ղողանջը տարածվում էր մի քանի կիլոմետր, և մոտակայքում ապրող բնակիչները դրանով համեմատում էին իրենց ժամացույցները: 1897թ. տեղի ունեցած երկրաշարժը, դժբախտաբար, ավերեց աշտարակը։
Բանգլադեշի իշխանությունները հայկական Սբ Հարության եկեղեցին դասել են պատմամշակութային արժեք ներկայացնող ճարտարապետական հուշարձանների շարքը։ 1996թ., այցելելով Դաքա, Մայր Թերեզան եղել է այս տաճարում ու մասնակցել ծառայությանը։
Ներկայումս եկեղեցին չի գործում, ինչի հետ կապված` հիմնականում փակ է լինում։ Եկեղեցին վաղուց մշտական քահանա չունի։ Այդուհանդերձ, ինչպես պոտենցյալ ճանապարհորդներին խորհուրդ է տալիս AtlasObscura.com կայքը, մեջբերելով նորկտակարանյան խոսքերը՝ դուռը բախեք ու պիտի բացվի ձեզ։ Եթե ցուցաբերեք համառություն, հնարավոր է` կարողանաք ծանոթանալ տաճարի ներքին տեսքին, այդ թվում դիտել ՙԽորհրդավոր ընթրիք՚ (նկարիչ՝ Չառլզ Պորտ) կտավը։ ՙՄուտքն անվճար է,- տեղեկացնում է նշված կայքը, բայց տաճարի պահպանման համար նվիրատվությունը չի խանգարում՚։
ՙԲանգլադեշն իմ դիվանագիտական գործունեության առաջին նպատակակետն էր (1980-1982թթ.),- գրում է պորտալի ընթերցողներից մեկը։ - Շաբաթ օրերին հաճախ էինք այցելում հայկական եկեղեցու թաղամասը և ուսումնասիրում հին Դաքան, նրա աշխույժ առափնյա շրջանը՚։
Վերջին մոհիկանը
Եթե, ինչպես նշեցինք, դուռը բավականին երկար բախեք, բացողը գուցե միայն Միքել Հովսեփ Մարտիրոսյանը լինի, ով, ինչպես հաղորդում է Դաքայում լույս տեսնող The Daily Star թերթը, հայտնի է Մայքլ Ջոզեֆ Մարտին անգլիականացված անունով։
Մարտիրոսյանն այսօր միակ հայն է ողջ Բանգլադեշում։ Նա էլ ստանձնել է տեղի հայկական եկեղեցուն հետևելու առաքելությունը։
The Daily Star-ի փոխանցմամբ՝ Մարտինը Բանգլադեշ է եկել1942թ.՝ հոր մոտ, ով հաստատվել էր այստեղ դրանից մոտ 20 տարի առաջ։ Նա ջանք չխնայեց Աստծո տաճարը պահպանելու, հոգ տանելու համար։ Բայց, ինչպես ասում են, տարիներն իրենց գործն անում են, և նրան մտահոգում է` ով կշարունակի իր գործը։ ՙՉէ՞ որ սա օրհնված վայր է, և Աստված այն անպաշտպան չի թողնի։ Միգուցե, երբ ես արդեն չլինեմ, երեք դուստրերիցս մեկը Կանադայից տեղափոխվի այստեղ, որպեսզի հայկական ներկայությունն այս վայրում չընդհատվի՚,- հույս է հայտնում Միքել Մարտիրոսյանը` ՙՖրանս պրես՚ գործակալության հետ զրույցում, որը վավերագրական ֆիլմ էր նկարահանել Դաքայի Սբ Հարության եկեղեցու մասին։
2013թ. հունիս ամսվա դրությամբ, երբ The Daily Star թերթում հրապարակվեց մեր հայրենակցի մասին պատմող նյութը, նա դեռ ողջ էր։ Տա Աստված` նա այսօր էլ ողջ լինի։ Բայց հիմա նա հավանաբար 90-ին մոտ ծերուկ է, եթե ոչ ավելի։ Այնուամենայնիվ, հուսանք, որ պատմամշակութային նման արժեքավոր հուշարձանն առանց ուշադրության չի մնա։ Համենայն դեպս Բանգլադեշի կառավարությունն այն հայտարարել է կրոնական ու պատմական ժառանգություն, և երկրի Մշակույթի նախարարությանը հանձնարարված է հոգ տանել հուշարձանի պահպանության համար։ ՀՀ կառավարությունն իր հերթին շահագրգռված է այս հարցում համագործակցելու Բանգլադեշի իշխանությունների հետ։
www.russia-armenia.info