ՀՈԳԵՀԱՆԳՍՏԻ ԿԱՐԳ ՂԱՅԲԱԼՈՒ ԳՅՈՒՂԻ ԱՆՄԵՂ ԶՈՀԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ
Էմմա ԲԱԼԱՅԱՆ
Բոլորս գիտենք անցյալ դարասկզբին Շուշիում իրականացված կոտորածների մասին, բայց ջարդեր են տեղի ունեցել նաև Ղարաբաղի մի շարք այլ բնակավայր երում: 1919թ. հունիսի 5-ին և 6-ին սարսափելի ոճիր կազմակերպվեց Ղայբալիշեն գյուղում: Այդ օրերին Ստեփանակերտի Ս. Հակոբ եկեղեցու ծխականները հաճախ ուխտագնացություն են կատարում դեպի Ղայբալու գ.` Ս. Աստվածածին կիսավեր եկեղեցի, 1919թ. զոհների հիշատակին հոգեհանգստի կարգ կատարում: Հաճախ նրանց միանում են կոտորածից փրկվածների զավակները: Այս տարի լրացավ ջարդերի 100-րդ տարելիցը, և Ս. Հակոբ եկեղեցու քահանա տեր Մինաս Մովսիսյանը մի շարք ծխականներով Ղայբալիշենի Ս. Աստվածածին եկեղեցում կատարեց հոգեհանգստի արարողություն անմեղ զոհերի հիշատակին:
Ինչպես գիտենք, 1918-1921թթ. արցախահայությունը պայքար էր մղում իր անկախության համար նորաստեղծ Ադրբեջանական պետության հավակնությունների դեմ: 1919թ. հունվարին ադրբեջանական կառավարությունը, անգլիական միսիայի համաձայնությամբ, ազգությամբ քուրդ Սուլթանովին նշանակեց Լեռնային Ղարաբաղի զորավար-նահանգապետ՝ միաժամանակ վերջնագիր ներկայացնելով Ղարաբաղի Ազգային խորհրդին՝ Ադրբեջանի իշխանությունը ճանաչելու պահանջով: Փետրվարին Շուշիում գումարվեց արցախահայության 4-րդ համագումարը, որը մերժեց Ադրբեջանի վերջնագիրը և հանդես եկավ Սուլթանովին զորավար-նահանգապետ նշանակելու որոշման դեմ: Անգլիական միսիան շարունակեց սատարել նրա թեկնածությանը: Դրությունն օրեցօր թեժանում էր: Որոշ ժամանակ անց Սուլթանովը, մուսավաթական կառավարության ֆինանսավորմամբ, թուրքական սպա-հրահանգիչների անմիջական օգնությամբ, ձեռնամուխ է լինում քրդերից հրոսակախմբերի կազմման և նրանց ուսուցման աշխատանքներին: Հունիսի սկզբներին Սուլթանովի կարգադրությամբ և անգլիական միսիայի համաձայնությամբ սկսվեց Շուշիի հայկական մասի գնդակոծումը, որը շարունակվեց մի ամբողջ օր: Հայերը բռնել էին հայ-թուրքական սահմանագիծը. նրանց տրված էր հրաման ոչ մի գնդակ չարձակել և սպասել մինչև թշնամին հարձակման քայլեր ձեռնարկի: Թշնամին հարձակման անցավ միայն ՙՔերծի գլխի՚ ուղղությամբ, սակայն հայերը նրան հետ շպրտեցին, որի ժամանակ թուրքերից սպանվեցին մի քանի հոգի, իսկ հայերից` մեկ սպա: Ուրախությունը երկար չտևեց, քանզի բացահայտվեց, որ այդ նույն ժամանակ Ղայբալու գյուղում քրդերը կոտորում են հայերին: Հայերը շարժվեցին դեպի քաղաքի մյուս ծայրը, որտեղից երևում էր Ղայբալուն, որտեղ էլ ականատես եղան կոտորածի զարհուրելի տեսարանի?: Այդ մասին հայտնեցին անգլիական միսիայի ներկայացուցչությանը: Արձագանք չկար: Այդ ժամանակ Կուսանաց անապատի վանքի բակում Եղիշե Իշխանյանը` զինելով մի խումբ երիտասարդների, Չի?չյան Ասծատուրի առաջնորդությամբ ուղարկեց ղայբալուցիներին օգնության: Խումբը, հասնելով կոտորածի վայր, հակահարձակումով իսկույն դուրս վռնդեց հրոսակներին: Այդ օգնության հետևանքով 700 բնակչից փրկվեցին 11 տղամարդ և 87 կին ու երեխա:
1918-1921թթ. Արցախում տեղի ունեցած ջարդերը ժողովրդագրական և մշակութային առումով անդառնալի հետք են թողել: Թուրք-թաթարական կազմավորումների, ինչպես նաև բոլշևիկյան 11-րդ Կարմիր բանակի զինվորների կողմից իրագործված ջարդերի արդյունքում Ղարաբաղի հայ բնակչությունը կրճատվել է 2,5 անգամ (Գ. Հովհաննիսյանի ՙՍովետական իշխանության հաստատումը Լեռնային Ղարաբաղում՚, Հ. Կիսիբեկյանի ՙՀուշեր՚):