ՀՈ­ԳԵ­ՀԱՆ­ԳՍ­ՏԻ ԿԱՐԳ ՂԱՅ­ԲԱ­ԼՈՒ ԳՅՈՒ­ՂԻ ԱՆ­ՄԵՂ ԶՈՀԵ­ՐԻ ՀԻ­ՇԱ­ՏԱ­ԿԻՆ

 Բո­լորս գի­տենք ան­ցյալ դա­րաս­կզ­բին Շուշիում իրականացված կո­տո­րած­նե­րի մա­սին, բայց ջար­դեր են տե­ղի ու­նե­ցել նաև Ղա­րա­բա­ղի մի շարք այլ բնա­կա­վայր ե­րում: 1919թ. հու­նի­սի 5-ին և 6-ին սար­սա­փե­լի ո­ճիր կազ­մա­կերպ­վեց Ղայ­բա­լի­շեն գյու­ղում: Այդ օ­րե­րին Ստե­փա­նա­կեր­տի Ս. Հա­կոբ ե­կե­ղե­ցու ծխա­կան­նե­րը հա­ճախ ուխ­տագ­նա­ցու­թյուն են կա­տա­րում դե­պի Ղայ­բա­լու գ.` Ս. Աստ­վա­ծա­ծին կի­սա­վեր ե­կե­ղե­ցի, 1919թ. զոհ­նե­րի հի­շա­տա­կին հո­գե­հան­գս­տի կարգ կա­տա­րում: Հա­ճախ նրանց միա­նում են կո­տո­րա­ծից փրկ­ված­նե­րի զա­վակ­նե­րը: Այս տա­րի լրա­ցավ ջարդե­րի 100-րդ տա­րե­լի­ցը, և Ս. Հա­կոբ ե­կե­ղե­ցու քա­հա­նա տեր Մի­նաս Մով­սի­սյա­նը մի շարք ծխա­կան­նե­րով Ղայ­բա­լի­շե­նի Ս. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցում կա­տա­րեց հո­գե­հան­գս­տի ա­րա­րո­ղու­թյուն ան­մեղ զո­հե­րի հի­շա­տա­կին:

Ինչ­պես գի­տենք, 1918-1921թթ. ար­ցա­խա­հա­յու­թյու­նը պայ­քար էր մղում իր ան­կա­խու­թյան հա­մար նո­րաս­տեղծ Ադր­բե­ջա­նա­կան պե­տու­թյան հա­վակ­նու­թյուն­նե­րի դեմ: 1919թ. հուն­վա­րին ադր­բե­ջա­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թյու­նը, անգ­լիա­կան մի­սիա­յի հա­մա­ձայ­նու­թյամբ, ազ­գու­թյամբ քուրդ Սուլ­թա­նո­վին նշա­նա­կեց Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի զո­րա­վար-նա­հան­գա­պետ՝ միա­ժա­մա­նակ վերջ­նա­գիր ներ­կա­յաց­նե­լով Ղա­րա­բա­ղի Ազ­գա­յին խոր­հր­դին՝ Ադր­բե­ջա­նի իշ­խա­նու­թյու­նը ճա­նա­չե­լու պա­հան­ջով: Փետր­վա­րին Շու­շիում գու­մար­վեց ար­ցա­խա­հա­յու­թյան 4-րդ հա­մա­գու­մա­րը, ո­րը մեր­ժեց Ադր­բե­ջա­նի վերջ­նա­գի­րը և հան­դես ե­կավ Սուլ­թա­նո­վին զո­րա­վար-նա­հան­գա­պետ նշա­նա­կե­լու ո­րոշ­ման դեմ: Անգ­լիա­կան մի­սիան շա­րու­նա­կեց սա­տա­րել նրա թեկ­նա­ծու­թյա­նը: Դրու­թյունն օ­րե­ցօր թե­ժա­նում էր: Ո­րոշ ժա­մա­նակ անց Սուլ­թա­նո­վը, մու­սա­վա­թա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան ֆի­նան­սա­վոր­մամբ, թուր­քա­կան սպա-հրա­հան­գիչ­նե­րի ան­մի­ջա­կան օգ­նու­թյամբ, ձեռ­նա­մուխ է լի­նում քր­դե­րից հրո­սա­կախմ­բե­րի կազմ­ման և նրանց ու­սուց­ման աշ­խա­տանք­նե­րին: Հու­նի­սի սկզբ­նե­րին Սուլ­թա­նո­վի կար­գադ­րու­թյամբ և անգ­լիա­կան մի­սիա­յի հա­մա­ձայ­նու­թյամբ սկս­վեց Շու­շիի հայ­կա­կան մա­սի գն­դա­կո­ծու­մը, ո­րը շա­րու­նակ­վեց մի ամ­բողջ օր: Հա­յե­րը բռ­նել էին հայ-թուր­քա­կան սահ­մա­նա­գի­ծը. նրանց տր­ված էր հրա­ման ոչ մի գն­դակ չար­ձա­կել և սպա­սել մինչև թշ­նա­մին հար­ձակ­ման քայ­լեր ձեռ­նար­կի: Թշ­նա­մին հար­ձակ­ման ան­ցավ միայն ՙՔեր­ծի գլ­խի՚ ուղ­ղու­թյամբ, սա­կայն հա­յե­րը նրան հետ շպր­տե­ցին, ո­րի ժա­մա­նակ թուր­քե­րից սպան­վե­ցին մի քա­նի հո­գի, իսկ հա­յե­րից` մեկ սպա: Ու­րա­խու­թյու­նը եր­կար չտևեց, քան­զի բա­ցա­հայտ­վեց, որ այդ նույն ժա­մա­նակ Ղայ­բա­լու գյու­ղում քր­դե­րը կո­տո­րում են հա­յե­րին: Հա­յե­րը շարժ­վե­ցին դե­պի քա­ղա­քի մյուս ծայ­րը, որ­տե­ղից երևում էր Ղայ­բա­լուն, որ­տեղ էլ ա­կա­նա­տես ե­ղան կո­տո­րա­ծի զար­հու­րե­լի տե­սա­րա­նի?: Այդ մա­սին հայտ­նե­ցին անգ­լիա­կան մի­սիա­յի ներ­կա­յա­ցուց­չու­թյա­նը: Ար­ձա­գանք չկար: Այդ ժա­մա­նակ Կու­սա­նաց ա­նա­պա­տի վան­քի բա­կում Ե­ղի­շե Իշ­խա­նյա­նը` զի­նե­լով մի խումբ ե­րի­տա­սարդ­նե­րի, Չի?չյան Աս­ծա­տու­րի ա­ռաջ­նոր­դու­թյամբ ու­ղար­կեց ղայ­բա­լու­ցի­նե­րին օգ­նու­թյան: Խում­բը, հաս­նե­լով կո­տո­րա­ծի վայր, հա­կա­հար­ձա­կու­մով իս­կույն դուրս վռն­դեց հրո­սակ­նե­րին: Այդ օգ­նու­թյան հետևան­քով 700 բնակ­չից փրկ­վե­ցին 11 տղա­մարդ և 87 կին ու ե­րե­խա:
1918-1921թթ. Ար­ցա­խում տե­ղի ու­նե­ցած ջարդե­րը ժո­ղովր­դագ­րա­կան և մշա­կու­թա­յին ա­ռու­մով ան­դառ­նա­լի հետք են թո­ղել: Թուրք-թա­թա­րա­կան կազ­մա­վո­րում­նե­րի, ինչ­պես նաև բոլշևի­կյան 11-րդ Կար­միր բա­նա­կի զին­վոր­նե­րի կող­մից ի­րա­գործ­ված ջարդե­րի ար­դյուն­քում Ղա­րա­բա­ղի հայ բնակ­չու­թյու­նը կր­ճատ­վել է 2,5 ան­գամ (Գ. Հով­հան­նի­սյա­նի ՙՍո­վե­տա­կան իշ­խա­նու­թյան հաս­տա­տու­մը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղում՚, Հ. Կի­սի­բե­կյա­նի ՙՀու­շեր՚):