ՍՈՒՐԲ ԽԱՉԻ ԱՆՑՅԱԼՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱՆ
Ալեքսանդր ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ
Քրիստոնեության ընդունումից հետո դարեր շարունակ հայերը, նոր տեղում հաստատվելով, առաջին հերթին եկեղեցի են կառուցել։ Բացառություն չէր նաև Դոնի Նախիջևան քաղաքը, որը հիմնել են Ղրիմից գաղթած հայերը։ Քաղաքի հիմնադրման 240-ամյակին նվիրված ՙՄեր Սուրբ Խաչը՚ գրքում բժիշկներ, երկրագետներ, հետազոտողներ հայր ու որդի Մինաս և Գեորգի Բագդիկովները պատմում են Դոնի Սուրբ Խաչ վանքի պատմության, նրա անցյալի ու ներկայի մասին, հիշում մարդկանց, ովքեր հսկայական ավանդ են ունեցել Դոնում հայկական մշակույթի զարգացման գործում։
Սուրբ Խաչ վանքի հիմնադրման տարեթիվ է համարվում 1783 թվականը։ Տաճարի կառուցման աշխատանքներն ավարտվել են 1792թ., և այն օծվել է Նոր Նախիջևանի հիմնադիրներից մեկի` արքեպիսկոպոս Հովսեփ Արղությանի կողմից։ 19-րդ դարի վերջին վանքը զբաղեցնում էր շուրջ 50 հեկտար տարածք, ուներ իր այգին, որը կոչում էին Հայկական: Վանքում պահվում էին Ղրիմի հայկական եկեղեցիներից բերված խաչքարեր։ Իսկ եթե մի փոքր հետ գնանք, նրանցից որոշներն Անիից էին բերվել։ Չէ՞ որ հայկական մայրաքաղաքի անկումից հետո նրա բնակիչներից շատերը տեղափոխվել են Ղրիմ՝ իրենց հետ տանելով ամենաարժեքավոր սրբությունները։ Առավել հինը հավանաբար 4-6-րդ դարերի խաչքարն է։ 1385 թվականից այն պահվում էր Ղրիմի Սուրբ Խաչ վանքում, այնուհետև տեղափոխել են Նոր Նախիջևան։ 1924թ. վանքը փակվելուց հետո խաչքարը տեղադրվել է Սուրբ Կարապետ եկեղեցում՝ Դոնի Ռոստովի հայկական գերեզմանատանը։ Իսկ վանքի վերածննդից հետո (այդ մասին մի փոքր ուշ) խաչքարը վերադարձել է իր տեղը։ Բազալտից պատրաստված սրբության երեսի կողմի վրա՝ վերևի մասում, պատկերված է հավերժական կյանքի խորհրդանիշ արև, իսկ դրա տակ՝ մահվան նկատմամբ հաղթանակ խորհրդանշող խաչ։
Սուրբ Խաչի ոչ բոլոր խաչքարերն են պահպանվել։ Սրբություններից շատերն անհետացել են անցյալ հարյուրամյակի 30-ական թվականներին։ Լքված վանքն իսկ վերջնականապես ամայացել էր։ Նրա վերածնվելու պատմությունն սկսվել է այսպես.
…60-ական թվականներին Երևանից Ռոստով եկավ երիտասարդ գրականագետների, արվեստի գործիչների մի խումբ։ Նրանց թվում էր նաև Լյուդվիգ Դուրյանը, որ սերում էր Դոնից։ Մի անգամ ճաշկերույթի ժամանակ խոսք գնաց Սուրբ Խաչի մասին, և երիտասարդները Մինաս Բագդիկովին հանդիմանեցին վանքի հանդեպ ուշադրություն չցուցաբերելու համար։ Բագդիկովը, որ խիստ մտահոգվում էր սրբավայրի աղետալի վիճակի համար, առաջարկեց նրանց թեժ ճառերի փոխարեն գնալ ու տաճարը տեսնել։
Ավերված վանքի, նրա շուրջը փռված անկենդան դաշտի տեսարանը ցնցեց ու սթափեցրեց հյուրերին։ Նրանց համար հատկապես վիրավորական էր այն, որ ինչ-որ թշվառական քահանայի գերեզման էր փորում. այնտեղ գանձեր էր փնտրում։ Լյուդովիգ Դուրյանը երդվեց Մինաս Բագդիկովին, որ տեսածի մասին անպայման կպատմի Մարտիրոս Սարյանին։
Մարտիրոս Սարյանը, Երևան քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյանը, պատմաբան, ակադեմիկոս Վլադիմիր Բարխուդարյանը և հայ ու ռուս մտավորականության այլ ներկայացուցիչներ մեծ ավանդ ունեցան Սուրբ Խաչը փրկելու գործում։
Վերականգնողական աշխատանքներն ընթացել են 1968-ից մինչև 1972 թվականները։ 1972թ. նոյեմբերին այստեղ բացվել է Ռուս-հայկական բարեկամության թանգարան։ Ընդ որում, եկեղեցու գմբեթին խաչ տեղադրեցին. բացառիկ դեպք այդ ժամանակների համար։ Շենքում ցուցահանդեսներ, համերգներ էին անցկացվում։ Տարիների հետ աստիճանաբար սկսվեց ուրվագծվել շինությունը Հայ Առաքելական եկեղեցուն վերադարձնելու հարցը։ Ճիշտ է, պետք էր զուգահեռաբար կողմնորոշվել թանգարանի ճակատագրի հարցում։ Ի վերջո, 2007թ. Ռոստովի վարչակազմը որոշում կայացրեց եկեղեցու շենքը հանձնելու մասին՝ այն պայմանով, որ քաղաքի հայկական համայնքը թանգարանի համար շենք ձեռք բերի ու վերականգնի։ Շենք գտան Նախիջևանի կենտրոնում. այն Ազատության հրապարակի վրա գտնվող Իսկիդարովների հոյակերտ առանձնատունն է։ Թանգարանն այնտեղ հանգրվանեց։ Իսկ 2008թ. սեպտեմբերին Գարեգին 2-րդ կաթողիկոսը մասնակցեց հանդիսավոր ժամերգությանը և եկեղեցու վերածննդի օծման արարողությանը։
Մինաս և Գեորգի Բագդիկովների գրքում շատ լուսանկարներ և տեղեկատվություն կան այն հայտնի մարդկանց մասին, որոնց գործունեությունն այսպես թե այնպես առնչվել է Սուրբ Խաչին։ Նրանց թվում են Խաչատուր Աբովյանը, պատմաբան, արքեպիսկոպոս Գավրիիլ Այվազովսկին, Մակար 1-ին և Գևորգ 6-րդ (Չորեքչյան) կաթողիկոսները, արևելյան լեզուների Մոսկվայի Լազարյան ինստիտուտի առաջին ռեկտոր, առաջին ռուս-հայկական բառարանի հեղինակ Հարություն Ալմադարյաը։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ինչ-որ բան է արել Սուրբ Խաչի համար։
Այսօր Սուրբ Խաչ են գալիս Դոնի հայերի նոր սերունդները՝ հաղորդակից լինելու սրբավայրին, Աստծո խոսքին, խոնարհվելու նախնիների առջև, ովքեր նրանց հոգևոր հարուստ ժառանգություն են թողել՝ այն պահպանելու ու բազմապատկելու պատգամով։
www.golosarmenii.am