ՀԱՅԱՑՔ՝ ԱՐՑԱԽԻ ԹԵՄԻ 33-ԱՄՅԱ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ
4-5-րդ դարերում Հայ եկեղեցու հոգևոր-վարչական սահմանները հիմնականում համապատասխանել են Հայաստանի վարչաքաղաքական սահմաններին։ Թեմերի առաջին տարատեսակները Հայաստանում ձևավորվել են վաղ քրիստոնյա համայնքների (ծխերի) հիման վրա։ 4-րդ դարի սկզբին Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հայաստանի գավառներում և նահանգներում հիմնել է առաջին թեմերը՝ որպես եպիսկոպոսություններ, տեսչություններ, հովվություններ և վերակացություններ, դրանց գլուխ կարգել առաջնորդների, որոնք կոչվել են համապատասխանաբար՝ եպիսկոպոս, տեսուչ, հովիվ, վերակացու։ Հայ եկեղեցու վարչական միավորների բոլոր տարատեսակները կոչվել են թեմեր (չնայած ունեցել են տարբեր տարածքներ և ազդեցություն)։ Գլխավորել են հայոց կաթողիկոսի կոնդակով նշանակված արքեպիսկոպոսները կամ եպիսկոպոսները՝ տեղերում տնօրինելով հոգևոր, կրթական, մշակութային, անգամ հասարակական, իրավաքաղաքական խնդիրներ։ 10-րդ դարում հայոց կաթողիկոսությանը ենթակա թեմեր գործել են նաև Հայաստանից դուրս։
Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվելուց (301թ.) հետո, Արցախում առաջին վանքը IV դ. սկզբին հիմնադրել է Գրիգոր Ա Լուսավորիչը՝ Ամարաս ավանում։ Վանքի կառուցումն ավարտել է նրա թոռը՝ Արցախի առաջին եպիսկոպոս Գրիգորիսը (թաղված է նույն վանքում)։ Արշակունիների հարստության անկումից (428թ.) հետո Արցախն ու Ուտիքը (461թ.-ից, երբ մտել են Աղվանից մարզպանության մեջ), Լփինքի, Բաղասականի և Մազքթաց աշխարհի հետ միասին կազմել են Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու վեհապետական իրավունքները ճանաչող Աղվանից կաթողիկոսությունը՝ Կապաղակ, Պարտավ, ապա՝ Ամարաս, Գանձասար կենտրոններով։ XVIII դ. վերջին կաթողիկոսությունն ունեցել է 1736, XIX դ. սկզբին՝ 1311 գործող եկեղեցիներ և վանքեր։
Հարուստ ժառանգություն ու պատմություն ունեցող Արցախի թեմը գոյատևեց մինչև 1930թ., խորհրդային տարիներին թեմը դադարեց գործել։ Շուրջ կես դար Արցախի հողի վրա լռեցին Հայ եկեղեցու զանգերը։ Փակվեցին բոլոր եկեղեցիներն ու վանքերը։ Նրանց մի զգալի մասը ենթարկվեց ավերածությունների։ Սակայն Արցախի հավատավոր ժողովուրդը չհամակերպվեց այդ բռնություններին և 1988թ. Ղարաբաղյան շարժման հետ զարթոնք ապրեց նաև Արցախի հոգևոր կյանքը։ Եվ ահա 1989թ. Արցախ աշխարհում վերականգնվեց Հայ Առաքելական Սուրբ եկեղեցու Արցախի թեմը՝ Ամենայն Հայոց Վազգեն Ա կաթողիկոսի կոնդակով։ Որպես թեմի հոգևոր տարածք հաստատվեց 1836թ. թեմի ունեցած տարածքը։
Վերականգնված թեմի հոգևոր առաջնորդ նշանակվեց Տեր Պարգև եպիսկոպոս (այժմ՝ արքեպիսկոպոս) Մարտիրոսյանը։
Նորաստեղծ թեմի հոգևոր գործունեությունը ստանձնեցին Տեր Վրթանես վարդապետ (այժմ՝ եպիսկոպոս) Աբրահամյանը, Տեր Միքայել վարդապետ Աջապահյանը, Տեր Թադեոս քահանա Գևորգյանը, Տեր Մկրտիչ քահանա Թովմասյանը։
Արցախի թեմի վերաբացումից հետո կրկին սկսեց գործել Գանձասարի վանքը։ 1989թ. հոկտեմբերի 1-ին Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ տաճարում երկարատև ընդմիջումից հետո տեղի ունեցավ կիրակնօրյա պատարագ՝ Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի մատուցմամբ։ Անցած տարիները նոր թափ հաղորդեցին Արցախի հոգևոր կյանքին։ Թեմի հոգևորականները՝ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի գլխավորությամբ, մասնակցեցին ազատագրական պայքարին և ոգեշնչեցին հայ զինվորներին: Ստեղծվեց Ազատ ու Անկախ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը։ Ազատագրական պայքարում իրենց կյանքը զոհաբերեցին Ռաֆայել սարկավագ Խաչատրյանը, դպիր Արմեն Թովմասյանը, թեմի վարորդ Գուրգեն Արզումանյանը։
Հենց առաջին տարիներից սկսվեց մոռացության մատնված վանքերի ու եկեղեցիների վերաբացումը, նորերի կառուցումը։ 1992թ. մայիսի 8-ին հայ զինվորը մտավ հինավուրց Շուշի, ազատագրեց քաղաքը ադրբեջանական լծից։ Վերականգնվեց ու վերաօծվեց Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Մայր տաճարը՝ Ղազանչեցոց եկեղեցին։
Արցախի թեմը իր հոգևոր առաքելությանը զուգահեռ մշտապես ուշադրություն է դարձրել նաև մեր ժողովրդի անվտանգային հարցերին, սոցիալական վիճակի բարելավմանը և հնարավորինս օգտագործել է իր հնարավորությունը՝ աշխարհասփյուռ մեր հայությանը հրավիրելով մասնակից դառնալու հայրենաշինության սրբազան գործին։
Արցախյան բոլոր պատերազմների ընթացքում էլ Արցախի թեմը եղել է ազգային մեծ պայքարի կիզակետում և վերջին պատերազմի ընթացքում ևս իր ժողովրդի նման կրել բազմաթիվ զրկանքներ։ Շատ եկեղեցիներ, հնագույն վանքեր ու սրբավայրեր խլվել են իրենց իրական տիրոջից և մատնվել անարգանքի ու ավերման։ Բայց ինչպես Քրիստոսին խաչելով չարը չկարողացավ սպանել կյանքը, այդպես էլ այս բազմաթիվ զրկանքներն ու վերքերը չկարողացան հեռացնել Արցախի թեմին իր Քրիստոսահիմն առաքելությունից։ Այսօր, չնայած մեծ կորուստներին, Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը նորից կյանք է առել և ունի մեծ կամք՝ նորից արարելու։ Արցախի թեմի Առաջնորդ Տեր Վրթանես եպիսկոպոս Աբրահամյանը բազմաթիվ նոր ծրագրերով նոր իմաստ և որակ է հաղորդել թեմի գործունեությանը և փորձում է մեր ժողովրդի հոգևոր կյանքում ավելիով ներկա լինել ու հետպատերազմյան շրջանում Աստծո թարգմանը լինել արցախցիների կյանքում։
Այս տարի Հայ Առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմը նշում է վերաբացման 33-ամյակը։ Անցած ուղու և այսօրվա մարտահրավերների մասին զրուցեցինք ՀԱԵ Արցախի թեմի վերաբացման ու գործունեության ակունքներում կանգնած հոգևորական, Խնածախի և շրջակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Տեր Անդրեաս Քահանա Թավադյանի հետ։
-Արժանապատիվ Տեր Հայր, նախ կցանկանայի պատմեիք Արցախի թեմի անցած ճանապարհի մասին... ինչպե՞ս եղավ վերազարթոնքը։
-Երբ որ 1930թ. թեմը փակվեց, եկեղեցիները հիմնականում վերածվեցին պահեստների, մի մասը անասնագոմերի... մի խոսքով, ժողովուրդը ստեղծված իրավիճակով պայմանավորված, հեռանում էր եկեղեցուց, ճշմարտությունից, իրական քրիստոնեական կյանքից։ Այդ տարիներին Քրիստոնեական հավատքի մասունքները պահում էին մեր ավագները, մեր տատիկ-պապիկները, նրանց հոգիներում նույնիսկ այն ժամանակ չէր մարում հավատքը և սերն առ ԱՍՏՎԱԾ։ Այո, նրանք էին այն ժամանակ երբեմն-երբեմն մեզ՝ իրենց թոռնիկներին պատմում, հուշում, որ մենք քրիստոնյա ազգ ենք, և մեր հավատքն առ Աստված հազարամյակների պատմություն ունի։
Փառք Տիրոջը, 89-ի հոկտեմբերի 1-ին՝ Խաչի տոնին, վերաբացվեց Արցախի թեմը։ Եվ այն ազդարարվեց Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու վերաօծումով։ Բնականաբար, Արցախի թեմը սկսեց գործել բավականին սակավաթիվ հոգևորականներով, սկզբնական փուլում ընդամենը 5 հոգևորական էին, ովքեր Մայր Աթոռից տեղափոխվել էին Արցախ՝ իրենց ծառայությունը բերելու Արցախին ու Արցախի ժողովրդին։
Գանձասարից հետո սկզբնական փուլում վերաօծվեցին և սկսեցին գործել նաև Ամարասի վանքը, Հոռաթաղի և Խնածախի եկեղեցիները։ Կամաց-կամաց հավատացյալների թիվն ավելանում էր, ինչին զուգահեռ աճում էր նաև սպասավորների թիվը։ Առաջին հոգևոր սպասավորներից մեկն էլ ես էի և իմ հոգևոր գործունեությունը սկսեցի Ամարասից՝ իմ ծառայությունը բերելով թեմին։ Ժամանակի ընթացքում հետևողական աշխատանքների արդյունքում ընդլայնվեց թեմը։ Այս 33 տարիների ընթացքում, կարծում եմ, Արցախի թեմին հաջողվել է ունենալ բավարար թվով հոգևորականներ։ Թեմը այս տարիների ընթացքում կարողացել է նաև եկեղեցիներին կից ստեղծել երգչախմբեր։
-Տեր Անդրեաս, այս 33 բարդ ու պատվաբեր տարիներին Արցախի թեմը ի՞նչ շոշափելի հաջողություններ է ունեցել։
-Հաջողությունը միայն երևում է մարդուն դեպի եկեղեցի բերելու գործով։ Եթե հավատացյալների թիվը շատացել է, եթե մարդիկ հաճախում են եկեղեցի, եթե պսակադրվում և մկրտվում են Հայ Առաքելական եկեղեցու կանոններով, նշանակում է, որ թեմը հասել է հաջողության և ունի շոշափելի ձեռքբերումներ։
Թեմի գործունեությունը, նպատակը, առաքելությունը, մարդուն դեպի ԱՍՏՎԱԾ ուղղորդելն է։ Եվ, կարծում եմ, թեմը չի թերացել իր ծառայության մեջ և կարողացել է իր առաքելությանը հավատարիմ մնալ։ Փառք ԱՍՏԾՈ, մեր ժողովուրդը հիմա եկեղեցու գիրկն է վերադարձել։
-Ի՞նչ մարտահրավերների առջև է կանգնած այսօր ՀԱԵ Արցախի թեմը։
-Մարտահրավերները շատ են, որովհետև հոգևորն անտեսանելի է։ Չարն ամեն կերպ փորձում է խանգարել։ Մարտահրավերներն, իսկապես, շատ են, բազմաթիվ են, բազմոլորտ։ Այնտեղ, որտեղ մուտք է գործում հոգևորականը, չարն իր գործը սկսում է անել, որպեսզի խանգարի...
Թեմի լիարժեք գործունեության համար, անշուշտ, անհրաժեշտ է ամբողջ ժողովրդի աջակցությունը, ամբողջ ժողովրդի դարձը։ Փառք Աստծո, աստիճանաբար նոր սերնդի դաստիարակությամբ, կիրակնօրյա դպրոցների ակտիվ գործունեությամբ, ահագին աշխատանքներ են կատարվել ու շարունակվում։ Վստահ եմ, այս ճանապարհով մարտահրավերները կպակասեն։
-Ապագայում ի՞նչ ծրագրեր ունի թեմը։
-Բոլորիս ցանկությունն է՝ ապագայում տեսնել ողջ Արցախը՝ հայացքն ուղղած դեպի ԱՍՏՎԱԾ, և որ Արցախի թեմն ապրի իր ծաղկուն շրջանը։ Կարծում եմ, ԱՍՏԾՈ օրհնությամբ այդ օրը կլինի։
Սերգեյ ՍԱՖԱՐՅԱՆ